Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 15]

Journaal
door J.J. Peereboom

Voortgaand op een onderwerp van gesprek bij S., heb ik urenlang als een watervlieg door mijn kinderherinneringen gekruist. Het is, voor mij tenminste, een terrein met allerlei bezienswaardigheden, maar ik ken ze eigenlijk nog te goed. Er is weinig aan mij veranderd, en een vernedering van toen kan nog steeds niet als alleen een nuttige ervaring worden afgedaan. Het thema is makkelijk als hetzelfde te herkennen, al zijn de variaties hier en daar gewijzigd en speel ik sommige iets soepeler dan vroeger.

Verscheidene van die herinneringen bewaren ervaringen die mij de eerste lijken van levenslange reeksen. Je zou daar de hoofdstukken mee kunnen beginnen van een vertikale biografie, in onderwerpen. Begin van het hoofdstuk Vrouwen: de dochter van het huis op de hoek kwam langs, haastig fietsend, roodbehuild; ik stond te kijken op het trottoir, en dacht zoiets als dat zij narigheid gehad moest hebben met een man. Ik was toen waarschijnlijk zes, en kan moeilijk precies geweten hebben wat ik bedoelde, maar het onderwerp was lichamen, en misschien broekjes; zij zal niet meer dan twaalf geweest zijn, en het kan best dat zij alleen gevallen was. Als ik het verhaal aan iemand vertel, ontmoet het meestal ongeloof, maar het is echt waar. Begin van het hoofdstuk Dood: een jongen die de arbeiders pestte bij een bouwput verder aan de straat, kreeg door een van hen een schep modder pats in zijn gezicht gegooid, en maakte zich afschuwelijk gillend uit de voeten (de dood door water, modder, verstikking). Begin van het hoofdstuk Ongeschiktheid voor technische vakken: ik wilde van mijn autoped een taxi maken, en hing een bordje met Vrij van voren en Bezet van achteren aan twee lusjes aan het stuur, in de verwachting dat het beurtelings zijn twee zijden zou vertonen als ik het omsloeg; toen iedere keer dezelfde kant naar voren bleek te komen, gaf ik het dadelijk op.

De ervaringen van de vroegste herinneringen lijken meestal vervolgd te worden; latere leiden soms reeksen in die sindsdien afgebroken zijn. Ik herinner mij een ogenblik van rijp moreel welzijn toen ik naar school fietste op een ochtend tegen mijn dertiende jaar, in een nieuwe winterjas die ‘mijn persoonlijkheid onderstreepte’. Het was de gewaarwording dat ik nu onder mijn eigen naam betrekkingen met de wereld onderhield, als een man met een plaats en een weg en een taak. Was zij tenminste een paar jaar gebleven, dan had alles denk ik anders kunnen worden. Nu zij helemaal uitgeroeid is, waarschijnlijk al gauw, kan ik alleen met een halve afgunst mensen bekijken die dat welzijn nog kennen, als een gewone ondervinding, of als een ongewone om een ideaal van te maken. Het is enorm, zoveel werk als er nodig is geweest om het verlies te compenseren.

Als het hard waait en een beetje sneeuwt, wordt onder het wandelen op de witbevlekte trottoirs de montere oude puritein in mij wakker, die zich het best voelt in een droog koud vel. Bij hoeken waar een nieuwe windvlaag op komt zetten, is het om te snuiven van voldoening. Pas bij zulk weer is de onafhankelijkheid rustig. De kat loopt alleen, en alle plaatsen zijn hem hetzelfde.

Er is dan een vertrouwde dagdroom beschikbaar, waarin ik optreed als geleerde monnik. Het hoofdpunt is dat ik 's morgens kalm zit te studeren in een serre van het klooster, op een eikenhouten leunstoel aan een brede eikenhouten tafel. Een zwijgende broeder brengt mij koffie, volgens mijn allernauwkeurigste voorschriften gezet; en de personen van mijn caput der kerkgeschiedenis verschijnen voor mijn gedachten, helder als het goud en de robijnen op een middeleeuws schilderij.

Tegen het middaguur ga ik even naar de kerk. Na voltooiing van het gebed, loop ik met lange stappen wapperend het middenpad af, en ik wissel een blik met een geknielde zwartogige vrouw. Het is waar dat die blikken onnodig zijn, maar ik geef wat ik gekregen heb dadelijk door naar boven en steek gelijkmoedig het lege koude kerkplein over. Onder de pij staan mijn bleke harige benen bloot op de sandalen, en ik houd mijn handen losjes in de wijde mouwen beschut. Intussen vraag ik mij voor de zoveelste maal af hoe de omwonenden ooit kunnen denken dat zij aan het langste eind trekken, met hun omhelzingen, hun luiermanden en hun openbare vermakelijkheden. Ik begrijp het en be-

[p. 16]

grijp het niet, en denk met rationeel respect aan God, die het ook begrijpt op de manier waarop ik het niet begrijp.

Daarna houd ik het voor gezien, maar als dagdroom is het toch niet slecht.

Eigenlijk is er in het theater geen plaats voor lachen. Als het op het toneel gebeurt is het al onaangenaam om aan te horen, en het is dan ook meestal niet uit vrolijkheid, maar uit bitterheid. De echtgenoot die zijn overspelige vrouw betrapt, roept uit ‘Je dacht dat ik pas morgen thuis zou komen!’, en lacht dan langdurig en bitter. Ik heb in de praktijk nooit iemand meer dan twee lachstoten uit bitterheid horen geven, en als er mensen zouden zijn die er meer van maken, lijkt het mij in ieder geval een ongelukkig idee geweest om hen in de toneelconventie na te volgen. Het levert acteursprestaties op die ik het best met afgewend hoofd kan volgen, en proberen innerlijk over te slaan.

Maar het lachen in de zaal is ook niet innemend, en dat duurt soms een hele voorstelling lang, zoals bij het nieuwe stuk van N.F. Simpson, The One Way Pendulum. Simpson maakt middels aanplakbiljetten en een noot in het programma bekend dat conventionele oudjes zijn vergruisde wereld zullen afkeuren, intelligente toeschouwers daarentegen er een symboliek in vinden. De opzet slaagt: iedere minuut is er op zijn minst één lachsalvo met intelligente boventonen, maar al die beestengeluiden vergallen tenslotte de avond. Als er twee uur lang door de toeschouwers gekreund, gehijgd en gezucht werd, zou de totale indruk niet veel anders zijn. Eens maar heb ik aantrekkelijk lachen gehoord in een schouwburgzaal: van een waarschijnlijk Belgisch meisje bij de Belgische voorstelling in Parijs van een van de minst grappige comedies die ik ken, De Gecroonde Leerse van Michiel de Swaen. Dat was een lach om nooit meer van te willen scheiden; maar de gemiddelde pretzoeker deed beter met zich te leren bedienen van de stille grijns en het diskrete gesuis door de neus.

Soms als ik gewoon opkijk van een boek, heb ik bij verrassing het uitzicht op de dode kale bomen van de binnenkant van de wereld. Daar moet je niet zijn. Gelukkig is het makkelijker om er weg te komen dan om er te blijven. Hier aan de buitenkant is alles levenden heeft kleuren, nog duidelijker dan tevoren na een blik op de binnenkant; de concentratie is al gauw verstrooid.

Wie zegt mij trouwens dat er werkelijk dode bomen staan aan de binnenkant. Als er niets is, zijn er ook geen dode bomen; en als er wel iets is, waarom dan niet iets anders? Tenslotte zijn de dode bomen nog veel te levend. Het tableau waar zij op staan is dan ook door mij half-opzettelijk ontworpen, om de kleuren en het leven beter te doen afsteken. Zonder de dood, de vrees en het verdriet, zou het leven niet uit te houden zijn, want altijd alledaags en vanzelfsprekend.

Daar is niet mee gezegd dat de dood op de een of andere manier overwonnen kan worden met de erkenning van zijn onmisbaarheid. Het enige wat misschien overwonnen kan worden, in zijn meest acute vormen tenminste, is juist het verlangen naar zo'n overwinning. Of zou dat helemaal een kwestie van temperament zijn? De gedachte aan machtige waarheden, en aan een vertrouwen dat over de grenzen van het leven reikt, werkt op mij niet in het minst bezielend. Zij roept integendeel schrikbeelden op van priesters en andere vaderfiguren die zich met mijn moreel willen bemoeien, en van massa's die zingend op weg zijn om te gaan juichen bij de balkons. Het wil er niet in dat ik daar een zinniger leven bij zou leiden, en ook niet dat anderen er iets aan zouden hebben, behalve degenen die een bevredigende werkkring vonden in de administratie van het fictieve weten. Het zinnige leven, dat is wanneer ik het leven en de dood tegelijkertijd in mijn gedachten heb, en inzie dat de waarheid aan beide zijden is. Het komt zelden goed uit, en dan nog levert het niet veel op, vergeleken met de schoonste visioenen der mensheid, maar dat geeft onze maat aan, die is niet groter.