Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 5]

Na de Hollanders de Chinezen
door P.A. van Gastel

Lang voor de Hollanders de weg naar Oost-Indië vonden hadden de Chinezen zich daar al een positie verschaft. Het oudste gegeven daarover is afkomstig van een Chinese boeddhistische monnik die in 414 na Christus van de normale scheepsroute van China naar Voor-Indië afdwaalde en op Java terecht kwam, waar hij landgenoten aantrof, die daar gevestigd waren. In de Chinese geschiedenis wordt daarna herhaaldelijk melding gemaakt van het eilandenrijk dat wij tegenwoordig Indonesië noemen. Omstreeks 1292 zeilde er een grote Chinese vloot uit om Java te veroveren, in 1406 of 1407 lag er een Chinese vloot voor Palembang, welks koning bij de vlootvoogd werd ontboden. Het interessante detail in dit verhaal is dat die koning niet een Sumatraan was, maar een Chinees avonturier, wie het overigens niet best verging, toen hij de machtige Chinese bevelhebber niet gehoorzaamde.

De Chinese vestigingen lagen hoofdzakelijk op Oost-Sumatra, West-Borneo en Java, dat wil zeggen dicht in de nabijheid van de scheepvaartroute van het verre naar het nabije oosten. Deze vestigingen fungeerden als ‘factorijen’ waar de Chinese koopvaarders aanvoerden wat zij wilden importeren en afhaalden wat zij wilden meenemen. De Portugezen en Hollanders die in de zestiende eeuw de route naar de archipel vonden, konden eigenlijk hun toekomstige koloniale stelsel al aangeduid zien, want de Chinezen dreven niet alleen handel in de plaatsen, hoofdzakelijk aan de kust, waar zij zich hadden gevestigd, zij waren ook al begonnen met de verbouw van produkten die voor hen van belang waren.

De Verenigde Oostindische Compagnie gaf weldra een wending aan de positie van de Chinezen in de archipel. De blanke oostinjevaarders wensten het monopolie van de buitenlandse handel en dat heeft waarschijnlijk een achteruitgang van de handel op China opgeleverd, maar niet het verdwijnen van de Chinese ‘settlers’. Die pasten zich met een verrassende soepelheid aan de nieuwe situatie aan. Zij werden de bemiddelaars tussen de blanke handelaars en de inheemse producenten en bleken daar uitstekende eigenschappen voor te hebben. Zij waren ijverig en intelligent, hadden een scherp oog voor winstmogelijkheden, begrepen de westerse denk- en handelsmethoden, hoewel zij ze niet klakkeloos overnamen; zij hadden geen moeilijkheden met het klimaat en ook niet in hun contact met de inheemse bevolking. J.P. Coen schreef in 1623 van hen: daer is geen volck in de werelt die ons beter dienen dan de Chineesen.

Waarom pasten de Chinezen zo vlot in hun veranderde positie? Voor een belangrijk deel omdat zij niet anders konden. Zij waren emigranten die, in strijd met hun traditie, ondanks hun sterke verknochtheid aan hun geboortegrond en hun familie, en met trotsering van de wetten van het machtige Peking, het Hemelse Rijk hadden verlaten omdat het met zijn overbevolking en periodieke hongersnoden hun geen bestaansmogelijkheid meer opleverde. Een groot gedeelte van hen, ook later, was in China in de onderste stoflaag van de maatschappij terecht gekomen - vaak uit de benarde boerenstand - en was bereid alles te doen wat hun een bestaansmogelijkheid zou kunnen verschaffen. Het geduld en de taaiheid die het Chinese volk eigen zijn, waren eigenschappen, die gepaard aan hun natuurlijke gave tot handel drijven, en hun zuinigheid, hun succes in de vreemde gewesten verzekerden.

Omdat de meesten van deze emigranten uit de onderste maatschappelijke lagen afkomstig waren, brachten zij geen opmerkelijke culturele aspiraties mee: zij wilden hun materiële positie verbeteren, zo snel mogelijk. Wel hielden zij hun levensgewoonten vast en hun taal. Maar zij assimileerden veel van de lokale cultuur en gaven daaraan in ruil praktisch niets terug. Zij pasten in het lokale leven zonder er ooit geheel in op te gaan; in het maleis werden zij ‘bangsa tenga’ genoemd: middenras.

Inmiddels kregen zij, te beginnen met de tijd van de V.O.C. een steeds groter economische invloed. Tal van monopolies, zoals marktgelden, visrechten, tolrechten en tabaksaccijnzen kwamen in hun handen en dat duurde tot in de negentiende eeuw toe. Aan

[p. 6]

de andere kant stonden zij maatschappelijk altijd in een dubieuze positie: tot 1914 waren zij onderworpen aan de beperkte bewegingsvrijheid van het passenstelsel en tot 1919 moesten zij in aparte wijken wonen, wat in de bouw van de meeste Indonesische steden nog duidelijk te zien is. Hun economische invloed overtrof op den duur verre hun numerieke sterkte.

Het aantal Chinezen in Indonesië is niet opmerkelijk groot geweest tot omstreeks het midden van de vorige eeuw, toen men begon hen in zeer grote getale aan te werven als ondernemings- en mijnkoelies. In het kleine Batavia van 1725 woonden ongeveer 10.000 Chinezen; in het Nederlands-Indië van 1860 woonden er in totaal ongeveer 200.000. Maar in 1890 was het aantal Chinezen tot een half miljoen gegroeid, in 1920 waren er 800.000 en in 1930 1,2 miljoen. Tussen 1920 en 1930 was het Chinese bevolkingsdeel met ongeveer vijftig procent gegroeid tegenover de inheemse bevolking met niet meer dan twintig procent. De economische crisis van 1929 betekende echter het einde van de snelle aanwas van Chinezen. Het aanvoeren van koelies werd te duur en stuitte ook op maatschappelijke bezwaren. Niettemin zijn er nu, naar schatting, twee tot drie miljoen Chinezen in Indonesië, op een totale bevolking van omstreeks 84 miljoen. Hun economische invloed is moeilijk te schatten, maar reikt van de groothandel, het bankwezen en de industrie, tot de fijnste geledingen van de tussenhandel en de detailhandel.

Nog steeds vormen zij een ‘bangsa tenga’. In de ogen van een Indonesiër is ‘de’ Chinees iemand die alleen op geld verdienen uit is en daar, met zijn ‘kongsi’ in de rug, en een, hem door de Hollanders verschafte, bevoorrechte positie, ook praktisch altijd in slaagt. Maatschappelijke belangstelling toont ‘de’ Chinees over het algemeen weinig en dat wordt hem juist nu zeer kwalijk genomen, omdat de Indonesische revolutie een periode is van de uiterste maatschappelijke bewogenheid en van maatschappelijke bewustwording. En wat hebben de Chinezen in de revolutietijd gedaan? Zich afzijdig gehouden, blij de Hollanders verwelkomd en daarna weer geld verdiend. Dit is een uiterst primitief beeld en hoogst onvolledig, maar het dient goed om de gedachtenwereld te kwalificeren die achter de huidige campagne tegen de Chinezen in Indonesië staat, een

al de in dit nummer aangekondigde boeken zijn zo niet in voorraad bij uw boekhandelaar, dan toch snel door hem leverbaar.

[p. 7]

campagne die in 1960 de Chinezen in het binnenland hun economische invloed wil ontnemen, maar die begint te lijken op het begin van een grootscheepse uitdrijving van alle Chinezen. Na de Hollanders de Chinezen.

De gedachte van het breken van de Chinese tussenhandel is overigens verre van nieuw. Al voor 1912 bestond er in Nederlands-Indië de Sarekat Dagang Islamaya, een islamietische handelsvereniging, die zich tot doel stelde het Chinese monopolie in de tussenhandel te breken en daar plaats te verschaffen aan Indonesische gegadigden. Deze vereniging is een voorloper van het huidige partijstelsel geweest. De gedachte dat het ‘vreemde’ lichaam van de Chinese samenleving uit de Indonesische maatschappij gesneden moest worden, of er volkomen in op zou moeten gaan, heeft zich naar vele kanten uitgebreid, onder invloed van het nationalistische denken. De ‘vreemdelingen’ waarvan sinds 1950 in de republiek zoveel kwaad is gezegd, waren geenszins alleen de Nederlanders, maar minstens evenzeer Chinezen.

Naast het economisch en politiek nationalisme speelt ook de nationaliteitskwestie mee. De ‘vreemde oosterlingen’ van voor 1942 waren onder de Nederlands-Indische staatsregelingen staatsburgers van het land hunner inwoning. Wel was er in 1911 met China overeengekomen dat het hun vrij stond het Chinese staatsburgerschap weer aan te nemen als zij het land verlieten. De republiek van Djogajakarta, vóór 1949, bepaalde dat iedereen van vreemden bloede automatisch Indonesisch staatsburger was, maar het recht had het staatsburgerschap te verwerpen. Ter ronde-tafelconferentie in 1949 werd dit passieve toescheidingsstelsel gecontinueerd. Maar in 1955 kwam Djakarta met de Chinese Volksrepubliek overeen dat slechts diegenen onder de Chinezen als Indonesiërs zouden worden beschouwd, die actief hun



Chinese staatsburgerschap hadden verworpen. Dit was dus plotseling een omgekeerde situatie, die velen voor een gewetensconflict kon plaatsen en bovendien talloze praktische moeilijkheden moest opleveren voor de zogenaamde peranakans: afstammelingen van reeds lang in Indonesië gevestigde families. Omdat er namelijk pas sinds 1916 in de steden en sinds 1926 in de buitengewesten een bevolkingsadministratie van de Chinezen bestaat, die in verscheidene plaatsen in de Japanse tijd geheel verloren is gegaan, hebben velen helemaal geen papieren.

De Chinezen die aanhangers van de Kwo Min-tang zijn, staan hier verder buiten; zij zijn praktisch statenloos verklaard, omdat Djakarta geen betrekkingen met Tsjang Kai-sjek onderhoudt. Voor hen is de zaak nog veel moeilijker.

Het wonderlijke in de situatie is dat deze Indonesisch-Chinese overeenkomst nog helemaal niet geratificeerd is, en dat de Indonesische regering en vooral het leger bezig zijn de Chinese ‘vreemdelingen’, van wie velen nooit in China zijn geweest en geen woord Chinees spreken, als een soort koloniaal restant te verwijderen, deels bij wijze van uitvoering van een verdrag dat nog niet van kracht is maar deels juist gebruik makend van een situatie die ten einde zal zijn als het verdrag wèl van kracht is - iets waar Peking nu op aandringt.

Formele juridische uitleggingen en maatstaven passen echter niet op het verschijnsel dat zich nu voordoet. Evenmin als de anti-Nederlandse acties heeft het een verantwoorde legale grondslag; het speelt zich ook helemaal niet in de eerste plaats op een legaal vlak af. Het is een wreed revolutionair proces dat veel menselijk leed veroorzaakt. Dat de mensen die het treft voor een aanzienlijk deel communisten of ‘fellow travellers’ zijn, is meer een bijkomstig element dan een hoofdmotief. Men neemt aan dat lang niet alle Chinezen die de Volksrepubliek zeggen aan te hangen dat met diepe innerlijke overtuiging doen en daar staat naast dat in de Indonesische politiek niet het ‘communisme’ het dreigende gevaar heet, maar het ‘imperialisme’, onverschillig of men het met een territoriale, een politieke, een economische of een nog subtieler maat afmeet. Maar de voornaamste drijfveren zijn de rassenhaat en de economische naijver van de Indonesiërs tegenover de bij hen inwonende Chinese minderheid, Die was er al toen de V.O.C. monopolies verkocht aan Chinezen en die was er nog toen de Chinezen zonder nominale voorrechten toch nog een groot deel van de Indonesische baten inden.