Hollands Weekblad. Jaargang 1

De religie der prioriteiten
Een conferentie over de toekomstige marsroute van de socialistische partijen
door J.H. Burgers

De socialistische beweging heeft in de loop van haar bestaan meer dan eens een bewuste heroriëntering doorgemaakt. De overgang van revolutionair naar evolutionair is verbonden met de naam van de revisionist Eduard Bernstein (Die Voraussetzungen des Sozialismus, 1899); de heroriëntering na de eerste wereldoorlog met die van de ‘cavalier seul’ Hendrik de Man (Zur Psychologie des Sozialismus, 1926). Of dat wat wij op het ogenblik doormaken voor het nageslacht onverbrekelijk verbonden zal zijn met C.A.R. Crosland en zijn in 1956 verschenen ‘The Future of Socialism’, durf ik niet te voorspellen. Maar de provocerende manier waarop Crosland zijn vertrouwen uitspreekt in de

[p. 3]

economische structuur van de huidige westerse maatschappij heeft in elk geval bijgedragen om de ‘re-thinking’ aan de gang te zetten.

Deze Crosland was een van de drie buitenlanders die door de Dr. Wiardi Beekman Stichting waren uitgenodigd om inleidingen te verdedigen op een, ‘Oriëntatie’ gedoopte, conferentie in Utrecht op 8 en 9 januari. Crosland behandelde de economische aspecten, de Oostenrijker dr. K. Czernetz schreef over de ideologische achtergronden en de Belgische oud-minister H. Fayat over de politieke. Hun referaten gingen telkens vergezeld van een contra-referaat uit Nederlandse pen, respectievelijk van drs. A.A. van Ameringen, prof. Banning en oud-minister Samkalden. Ongeveer driehonderd van onze landgenoten en misschien een dozijn buitenlanders hebben aldus verleden week zitten luisteren naar een debat in het Engels en het Duits tussen twintig Nederlanders, een Vlaming, een Brit en een Oostenrijker.

Dat het socialisme streeft naar sociale rechtvaardigheid en niet bereid is instituten als de particuliere eigendom sacrosanct te achten, daarover waren alle sprekers het wel eens. Maar verder? Is de welvaartstaat een verovering van de arbeidersbeweging of is hij, zoals Banning zei, voornamelijk een resultaat van het kapitalisme en de techniek? Willen de socialisten een andere maatschappij of willen zij alleen wat correcties aanbrengen binnen de bestaande maatschappij? Mag men de grondslagen van de beweging nog als ideologie aanduiden? Moet men tradities en symbolen vasthouden? (‘Waarom zouden wij oude liederen afdanken, die niet meer passen op de situatie van nu?’ vroeg dr. B.W. Schaper. ‘Wij hebben toch een Wilhelmus, dat spreekt over de Koning van Hispanje!’)

Van de zes referaten vond ik dat van Van Ameringen naar vorm, toon en inhoud het beste. Het vrij schoolmeesterachtige stuk van Czernetz leek geheel gevangen in een problematiek waarvan het Nederlandse socialisme zich al voor de oorlog heeft losgemaakt. Het merkwaardige was, dat Van Ameringen in Utrecht een moeizaam spreker bleek te zijn, terwijl Czernetz als debater het grootste succes van de conferentie behaalde. Zo ouderwets was het toch niet, wat hij zei. De managers van de staatsindustrie verschillen niet van de managers van het vrije bedrijfsleven. Het individu wordt machteloos tegenover de anonieme machten van staat en big business. Het socialisme dreigt te verdrinken in een beginselloos practicisme. Intussen leven 2 miljard mensen in een onvoorstelbare ellende en zal alles wat er nu aan Oost-West tegenstellingen bestaat nog in deze eeuw worden overschaduwd door de bevolkingsexplosie in de niet-westerse landen. Het socialisme staat voor ‘ungeheure Aufgaben’.

Een andere toon maar zelfde strekking hadden de woorden van Fayat. De grote veranderingen die de samenleving ondergaat (machtsconcentratie, automatisering, kernenergie) zullen tot een catastrofe leiden ‘if the scientific and technological machinery of modern mass-production were left to take its own course’. Over wat er nu wèl moet gebeuren was Fayat minder duidelijk. Eigenlijk geldt dit voor veel van wat op de conferentie is gezegd. De socialisten moeten strijden tegen machtsmisbruik; maar hoe? Zij moeten de consequenties trekken van de Europese integratie; welke consequenties? Zij moeten hun beginselen uitdrukken in ‘words that appeal to the young’; ja, welke woorden zijn dat? Maar goed, deze conferentie was een inventarisatie van problemen en geen kadercursus.

Van Ameringen was zijn referaat begonnen met de opmerking, niet te geloven dat sinds het begin van de 19e eeuw ‘so bright and rosy an economic future was ever again promised to humanity as now by Mr. C.’ (Van Ameringen schreef steeds over Crosland als ‘Mr. C.’ en bereikte een onbedoeld grappig effect door in een passage over de Russische dreiging, doelend op Chroesjtsjow, te schrijven: ‘It would be much more

[p. 4]

comfortable to consider Mr. C. just as an easy-going and easy-speaking fellow, closing our eyes to some remarkable demonstrations of his bluff’). Van Ameringen betoogde, dat het markt-mechanisme tegenwoordig niet meer functioneert als regulator van produktie, distributie en consumptie. Eén van de gevolgen daarvan is, dat de vruchten van toenemende produktiviteit niet meer kunnen worden genoten in de vorm van prijsdalingen maar alleen in de vorm van verhoogde inkomens. Dit dreigt telkens te leiden tot sluipende inflatie, waarvan dan de vakbeweging de schuld krijgt.

Tal van sprekers legden grote nadruk op de voortschrijdende concentratie in het bedrijfsleven. Crosland achtte dat onjuist en formalistisch. Volgens hem waren wel de ondernemingen groter geworden, maar de markten ook, en was relatief gezien de concentratie in deze halve eeuw niet toegenomen. Bovendien verzuimden z.i. de andere sprekers, te wijzen op de gelijktijdige toeneming van de macht van de overheid over het bedrijfsleven. Van Ameringen van zijn kant vond Crosland formalistisch, wanneer deze alleen keek naar de openlijke fusies en niet naar al het verborgen samenspel in het bedrijfsleven. Van de zeggenschap van de overheid had hij geen hoge dunk. De dezer dagen door minister De Pous bewerkstelligde prijsverlagingen van lampen en wasmiddelen op een tijdstip dat brood en melk duurder worden vond hij eenvoudig belachelijk.

Er is uiteraard veel gediscussieerd over de economische problemen, over herverdeling van inkomen, hervorming van de onderneming, bundeling van de consumenten, de onderontwikkelde gebieden (volgens alle sprekers probleem nr. 1), en wat niet al. Een apart geluid liet het Tweede-Kamerlid drs. J. Koopman horen. Ondanks de huidige welvaart is Koopman ervan overtuigd, dat onze maatschappij de diepste behoeften van de mens niet bevredigt. Produktie is het einddoel geworden en de mens het middel, in plaats van omgekeerd. Koopman acht het onwaarschijnlijk, dat de hoofdbronnen van ontevredenheid van de arbeiders weinig te maken hebben met hun plaats in het produktieproces. Hij wil psychologen inschakelen om vast te stellen, wat de werkelijke noden en behoeften zijn. Maar geen ‘human engineering’, want men mag de mens niet behandelen als een machine. In verwante geest spraken Schermerhorn en drs. J.J. Voogd. De laatste stelde, dat het socialisme, gevangen als het is in de produktie-mythe, de mens in het arbeidsproces schijnt te hebben afgeschreven. Ook Banning had in zijn referaat gezegd: ‘es würde für den Menschen und die Kultur katastrophal sein, wenn wir menschenunwürdige Arbeitszeit und sinnvolle Freizeit einander gegenüberstellen würden.’ Voor Crosland c.s. scheen dit probleem nauwelijks te bestaan.

Een scheiding van ideologische en politieke discussies bleek praktisch niet mogelijk. Prof. Samkalden en mr. M. van der Stoel gingen vooral in op het probleem van de vrijheid. De socialisten moeten in het offensief tegen ‘the juggling with the concept of freedom’ aan conservatieve zijde. Zij moeten duidelijk maken, dat planning in de huidige samenleving juist een voorwaarde is voor de verwezenlijking van persoonlijke vrijheid. Maar zij moeten ook erkennen, dat de groei van de staatsmacht inderdaad grote gevaren inhoudt, en zich distanciëren van bureaucratie en bemoeizucht.

Prof. H. Drion had in het begin van de conferentie gewaarschuwd, dat het socialisme geen einddoel is. ‘Happy ends’ bestaan niet. Nooit zal er een socialistische maatschappij komen, die een eind maakt aan alle politieke strijd. Het slotwoord van drs. J.M. den Uyl, directeur van de Dr. Wiardi Beckman Stichting, ademde dezelfde geest. Er is geen socialistische ideologie, in de zin van een systeem dat patent-oplossingen biedt voor ieder geval. Men wordt altijd voor keuzen gesteld, waarbij men één waarde moet opofferen voor een andere. De prioriteiten (bijv. welvaart of bewapening) kunnen verschillen van situatie tot situatie. Of een beleid socialistisch is of niet hangt uiteindelijk daarvan af, wat de hoogste prioriteit krijgt. ‘Priorities’, aldus Den Uyl, ‘are the religion of politics’.