Hollands Weekblad. Jaargang 1

Brief uit Amerika
Over Kerstmis, ‘the roaring twenties’ en oude graven
door H.L. Leffelaar

Zoals in het voorjaar de knoppen in blijde verwachting zwellen, zo zetten de Amerikaanse tijdschriften tegen het eind van het jaar uit met de blijde verwachtingen van de adverteerders. The New Yorker bijvoorbeeld, normaliter al dik genoeg om grotendeels ongelezen te blijven, telt nu gemiddeld 240 glanzende pagina's. Veuve-Clicquot-Ponsardin, de Drizzle Boot, English Bone China en Interwoven Socks hebben de aanwezigheid van leestekst tot een toevalligheid gereduceerd; Edmund Wilson's artikel in vier afleveringen over het lot van de Iroquois Indianen slingert zich als een lintworm die vlugger groeit dan men kan lezen, tussen afbeeldingen door van gezond glimlachende mannen in rode kimono's, keurig opgemaakte bedden (met een sprei van Morgan Jones, natuurlijk), en jonge vrouwen (‘... what goes on underneath it all is the most revealing part of fashion.’).

Kerstmis in Amerika. In New York staat op Rockefeller Plaza weer de wolkenkrabbende kerstboom; in de kleine provinciestadjes zijn de straten weer volgehangen met in neon flikkerende Santa's en Bambi-hertjes; in de tuinen van de grote huizen staan de verlichte kerststalletjes, en op de voordeuren hangen de kransen van mistletoe met

[p. 7]

rode strikken. Maar na drie kerstmissen in Amerika kan ik toch nog steeds niet wennen aan de klingelende kerstliedjes die het gerinkel van de zilveren muntstukken en het geritsel van de muntbiljetten begeleiden, gespeeld door een speciaal geëngageerde organist die verdekt in de lobby van sommige banken is opgesteld.

Het welbehagen dat in december in de lucht hangt, heeft zelfs Chicago's kunstenaars (schilders, beeldhouwers, pottenmakers, edelsmeden), doorgaans een notoir a-sociaal binnenmaatschappijtje, tot grote opofferingen bewogen: zij stelden hun ateliers en studio's open voor het publiek. Natuurlijk waren alle kunstvoorwerpen van prijskaartjes voorzien, maar toch, het was een fijn gebaar.

De sparrengeur en kaarsenschijn waarmee Chicago, the Windy City, zich op de feestdagen aan het voorbereiden was, waren echter niet van lange duur. Op 16 december, nauwelijks drie weken na zijn voorwaardelijk ontslag uit de gevangenis, werd Roger Touhy op de stoep van het huis van zijn zuster doodgeschoten. Wie Roger Touhy is? Roger Touhy was als een van de drankkoningen in Chicago tijdens de Prohibition, een van Al Capone's meest gehate aartsvijanden. Al Capone, de gangster die van New York naar Chicago kwam om voor de onderwereld een aantal schietklusjes op te knappen en die na die klusjes zijn opdrachtgevers uit de weg ruimde om zelf als heerser op te treden, was er nooit in geslaagd Touhy's monopolie in het noordwestelijke deel van Chicago te doorbreken. Toch belandde Touhy in de gevangenis, veroordeeld wegens een kidnapping die hijzelf ontkende, en die volgens vele anderen een door Capone bedacht middel was om zijn mededinger naar de troon van het onderwereld-imperium op non-actief te stellen. Touhy kreeg levenslang, maar werd enkele weken geleden na vijfentwintig jaar van zijn straf te hebben uitgezeten, voorwaardelijk in vrijheid gesteld. En Amerika zou Amerika niet zijn, wanneer die vrijlating niet toevallig samenviel met het verschijnen van zijn autobiografie, geschreven in samenwerking met een verslaggever van de Chicago Sun-Times. Maar wat mij meer interesseerde dan de dood van een gangster, was de manier waarop men hier op het bericht van de moord reageerde. De kranten brachten het nieuws in vette koppen die al het andere nieuws van de frontpagina verdrongen, vrijwel iedereen sprak wat lacherig over het incident en, tot mijn verbazing, met een niet te miskennen nostalgisch ondertoontje. Alsof de goeie ouwe tijd van de speak-easies en de klandestiene drankorgietjes toch veel beter was dan die van nu, nu men gewoon een winkel in kan lopen en een fles whiskey kan kopen zonder een arrestatie of een fikse boete te riskeren. Een voormalige Associated Press correspondent in Chicago vertelde dat er op de redactiebureau's nog vaak met weemoed over ‘toen’ gesproken wordt, en dat er nog altijd zijn die volhouden dat ‘the time of syndicated crime’ nog steeds bestaat. Vermoedelijk is dat dan niet zozeer een verlangen naar de misdaad, als wel een hunkering naar de headlines die een stadsverslaggever toen beroemd konden maken.

‘The Roaring Twenties’ is trouwens een begrip waarmee de Amerikaan refereert aan een gemoedstoestand, die ondanks de export van de charleston, Rudolph Valentino en Fitzgerald nooit internationaal gemeengoed is geworden. In Europa deed men het met de verhalen over de badkuipen vol champagne, in Amerika dronk men die champagne of baadde men erin. Dat is een groot verschil. Nu toch eens even kijken waar men zich in Nederland in die tijd druk over maakte. Ruys de Beerenbrouck's kabinet wordt in 1925 door het coalitie-kabinet van Colijn vervangen; de Kamer schrapt de gelden voor het gezantschap bij de Paus en het ministerie treedt weer af. De Geer is de volgende. In de boekwinkels vond men toen de werken van Maurits Sabbe, Ary Delen, Kloos, Emmanuel de Bom, Alice Nahon en Frans Coenen. Dat is dan ook nauwelijks iets om sentimenteel over te worden.

S., die de laatste twee jaar schilderend op Curaçao heeft doorgebracht, kwam uitgerekend op de koudste dag die wij in Evanston tot nog toe hebben gehad (16 onder nul) per vliegtuig uit Jamaica aan. Na de benauwde eilandgemeenschap, schreef hij, stelde hij zich veel voor van een ‘confrontatie met een normaal georganiseerde gemeenschap,’ en hij verlangde ernaar ‘'s avonds langs de straten van een grote stad te slenteren.’ Maar van enige organisatie of van slenteren is het niet gekomen. Het halletje had nog maar net zijn met een touw dichtgebonden koffer en zijn portefeuille met tekeningen in ontvangst genomen, of een gesprek begon waarvan het eind vier dagen later nog niet in zicht was. Hij is nu in New York, maar we verwachten hem tegen Oud en Nieuw weer hier en dan zal het wel weer van voren af aan beginnen. Het ging natuurlijk over het voor en tegen van Amerika, een onderwerp dat hier in veel gesprekken tussen niet-Amerikanen als onkruid opduikt. In zekere zin was ik opgelucht te ontdekken dat dit onderwerp na vier jaar in Amerika nog steeds even ver-

[p. 8]

moeiend kan zijn, als gedurende het eerste jaar toen dergelijke marathon gesprekken aan de orde van de nacht waren, al was het alleen maar omdat ze het gevoel met zich meebrengen dat het ouder worden misschien toch wel tegen te houden is. Maar de vraag blijft waarom zulke discussies over Amerika zo weinig vervelen, want ze komen altijd op hetzelfde neer. Zou het soms kunnen zijn dat de praters hun europeaan-zijn veilig willen stellen tegen de joviale Amerikaanse schouderklop, het ge-Piet en ge-Jan en de onmiddellijke uitnodiging langs te komen en een wildvreemde te ontmoeten, in een conversatie waarin de gesprekspartner geen andere functie heeft dan het eigen standpunt te versterken? Want dergelijke dialogen worden zelden door meningsverschillen geteisterd. Men is het al gauw met elkaar eens, en de uitgewisselde wederzijdse ervaringen en observaties leiden tot een eenvormig gelijk dat bedwelmend subjectief kan zijn.

Toch zijn zulke gesprekken niet nutteloos. Niet alleen is de critiek op Amerika een essentieel bestanddeel van de Amerikaanse samenleving zelf (en de uitkomst van dié critiek is óók een eenvormig gelijk, al is de oorsprong van andere aard), maar het resultaat van die gesprekken is vooral een gevoel van opluchting: wij zijn nog wie wij waren. Het gaat dus inderdaad om een veiligstelling. Na geruime tijd in het buitenland gewoond en gewerkt te hebben (en ik vermoed dat dit meer het geval is in Amerika, Nieuw Zeeland en Australië, dan in het ‘europese’ buitenland), wordt een gevoel van partieel identiteitsverlies steeds sterker; het resultaat van cultuurvervreemding. Men wordt cultureel een displaced person, het oude verliest aan actualiteit en het nieuwe bindt niet, maar schift. De monologue exterieur vergroft, het voormalige evenwicht tussen de geprojecteerde persoonlijkheid en het beeld dat men zelf van die projectie heeft, wordt verstoord, en de critiek als laatste strohalm wordt steeds noodzakelijker.

Leo Vroman, die ik mij als nauwelijks ‘strohalm-critisch’ voorstel, heeft heel lucide over het ‘tussen twee talen’ in hangen geschreven, een ander aspect van hetzelfde probleem dat, ben ik mij nu bewust, velen nogal theatraal moet aandoen, juist omdat het zo makkelijk is uit te leggen en zo moeilijk is na te voelen. Men weet immers al van te voren hoe het in Amerika zal zijn en men spreekt toch Engels? Welke verrassingen kunnen dan zo problematisch worden? Zij die op deze manier redeneren hebben gelijk zolang het verblijf in het buitenland het karakter van een visite heeft, en dat heeft het doorgaans het eerste halfjaar. Daarna begint een acclimatisatieproces waarbij men nog maar voor de helft toerist is. De andere helft begint zich al met de nieuwe omgeving te identificeren en dat is het punt, waar de problematiek van het emigreren begint.

Een paar jaar geleden, toen wij nog in Georgia woonden, hoorden R. en ik iets over een aantal oude Indiaanse graven die tengevolge van een irrigatieproject onder de waterlijn zouden vallen van een groot reservoir, Lake Lanier, dat niet ver van waar wij woonden werd aangelegd. De graven, vernamen wij, dateerden vermoedelijk uit de zestiende of zeventiende eeuw. Het water werd al in het kunstmatige meer toegelaten, toen wij uit protest tegen het gebrek aan belangstelling van de staat Georgia besloten zelf een archeologische speurtocht te ondernemen en te zien wat er van de oudheid te redden viel. Op een dichtbegroeide en bijna ontoegankelijke oeverhelling van een riviertje vonden wij inderdaad iets dat op de vaag aangeduide graven leek. Het waren een stuk of zeven overwoekerde steenhopen die schijnbaar zonder enige orde als kameelbulten uit de sterk glooiende helling opstaken.

De daarop volgende weken werkten wij iedere middag en de weekends aan het openleggen van een dezer steenhopen. Wij hadden in de bibliotheek wat literatuur opgescharreld over de Cherokee Indianen die in dat gebied woonden en we hadden gelezen dat hun doden vaak in hellend terrein werden begraven, meestal in een half zittende positie. Met bijzondere belangstelling namen wij de beschrijvingen in ons op van de voorwerpen, die men in dergelijke graven had gevonden. Vermoedelijk zijn het deze beschrijvingen geweest die R. niet al de eerste middag naar huis deed gaan, toen wij bij het ontmantelen van de steenhoop talrijke schorpioentjes tegenkwamen.

Na de stenen kwam het graven tussen boomwortels, stronken en keien. Wij waren op alles voorbereid en we groeven met zorg, het zand zevend. Ons gat was tenslotte zeker een meter diep en nog steeds hadden wij niets gevonden dat ons protest tegen de laksheid van de bevoegde autoriteiten duidelijk zou kunnen illustreren. Er waren wel aanwijzingen dat er bij de constructie volgens een bepaald plan was gewerkt. Wij vonden grote platte keien die op het laagst gelegen punt zijwaarts uit de grond staken, alsof men had willen voorkomen dat de aarde zou gaan verschuiven. Maar dat was ook alles. Het water van Lake Lanier zal ons gat nu wel hebben gevuld.

Het is jammer dat wij zelfs niet één pijlpuntje hebben gevonden, waarmee wij ons

[p. 9]

protest kracht hadden kunnen bijzetten, anders hadden wij nu de illusie kunnen koesteren dat dank zij ons expeditietje de staat Georgia zich bewust was geworden van de historische waarde van deze verspreide overblijfselen van de Indiaanse cultuur. The Georgia Historial Commission is namelijk elders aan het graven gegaan en heeft vlak bij Cartersville, in het noordwesten van de staat, opzienbarende vondsten gedaan. Wij zijn er een paar weken geleden op doorreis naar Atlanta gaan kijken. Op het terrein van de opgravingen heeft de staat een klein museum gebouwd en het zal mij niet verbazen wanneer het een van de belangrijkste collecties zal worden die Amerika van de Indiaanse cultuur heeft. Het terrein staat bekend als de Etowah Mounds en werd tussen 900 en 1550 door Indianen in noord Georgia en oost Tennessee ingericht als een centrum voor religieuse massa-bijeenkomsten, die aan de maisoogst voorafgingen. De meeste vondsten hebben dan ook direct of indirect te maken met de riten: overblijfselen van de ceremoniele veren hoofddracht van priesters, kruiken, sieraden, overdadig versierde voorwerpen waar men een sterke overeenkomst in aantreft met de cultuur van de Maya's. Ongewoon was vooral de ontdekking dat er veel brons werd gebruikt, een door de Amerikaanse Indianen weinig gebruikt medium. Ook waren er twee kniehoge gestyleerde beelden van een knielende man en vrouw in een jade-groene kleur.

Het pièce de résistance van de collectie was een onaangetast graf dat men in zijn geheel naar het museum had overgebracht: een op zijn zij liggend geraamte met opgetrokken knieén; een lange ketting van kleine schelpjes lag bij de handen met nog enkele kleinere voorwerpen. Het terrein waar de opgravingen plaats vinden wordt gekenmerkt door drie pyramide-achtige ophogingen met een platte bovenkant, twintig tot dertig meter hoog. Op de hoogste bevond zich de tempel, op de twee andere ‘gemeenschapshuizen’ waar de vergaderingen van een ‘raad der ouden’ gehouden werden. Het schijnt dat de doden hier in deze ophogingen werden begraven, laag na laag, zodat men zich letterlijk op gewijde bodem bevond. De omgeving, vlak terrein omarmd door een rivier, was onwereldlijk stil en welsprekend.