Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 11]

Nathalie Sarraute en ‘Le Planétarium’
door C. Bittremieux

Het opvallendste verschil tussen Nathalie Sarrautes nieuwe roman Le Planétarium (Gallimard 1959) en haar twee vorige: Portrait d'un inconnu en Marterau (zelfde uitgever) is van technische aard: er is deze keer geen verteller, de personages zijn onmiddellijk gegeven. Er zou iets voor te zeggen zijn, dat daarmee principieel niet zo heel veel is veranderd: de schrijfster zou men dan in Le Planétarium - evenals trouwens in Tropismes (Ed. de Minuit), de bundel ‘schetsen’ die Sarrautes eerste boek blijkt te zijn - als het verzwegen ik kunnen beschouwen, de ‘policier’ waarmee Sartre de verteller van Portrait d'un inconnu vergeleek in zijn briljante inleiding tot dat boek. In werkelijkheid, in de werkelijkheid van de lectuur, maakt het ontbreken van een verteller een enorm verschil. De situatie is een roman als Portrait d'un inconnu was zo, dat de ikfiguur daar zijn soortgenoten als met een spiegel achternazat, zodat er van hen tot de lezer een dubbele spiegelwerking plaats had. Daar kwam bij dat de verteller, om zijn rol te kunnen vervullen, met een pathologische gevoeligheid het doen en laten van het door hem bespiede paar, vader en dochter, moest registreren, hen niet alleen overal moest volgen waar zij heengingen, maar zich ook in hun binnenste moest verplaatsen, aarzelend, tastend zich terecht moest zoeken en in zijn ‘monologue intérieur’ hun innerlijke monoloog moest reconstrueren; kortom, er waren zoveel omwegen, met zoveel hindernissen, dat het kunstmatige in het hele geval nog een vrij groot aandeel had. In Le Planétarium is de dubbele spiegelwerking er ook in zoverre, dat de onmiddellijk gegeven personages elkáár met hun spiegel achternazitten, of elkaar als spiegel gebruiken. (Spiegel altijd bij ouderwetse manier van spreken: we zijn hier ver van ‘le miroir qu'on promène le long du chemin’, de achteruitkijkspiegel van Stendhal. Speculum ware een beter woord, of nog intiemer: leugendetector, waarheidsserum). Dit neemt niet weg dat de verhouding tussen lezer en personage eenvoudiger en duidelijker is geworden, ook dat hij er directer contact mee heeft. In haar ongemeen belangwekkende essaybundel l'Ere du soupçon (Gallimard) droomde Nathalie Sarraute van ‘une technique qui parviendrait à plonger le lecteur dans le flot de ces drames souterrains que Proust n'a eu le temps que de survoler et dont il n'a observé que les grandes lignes immobiles: une technique qui donnerait au lecteur l'illusion de refaire lui-même ces actions avec une conscience plus lucide, avec plus d'ordre, de netteté et de force qu'il ne peut le faire dans la vie, sans qu'elles perdent cette part d'indétermination, cette opacité et ce mystère qu'ont toujours ses actions pour celui qui les vit’. In Portrait d'un inconnu en Martereau kon men al de indruk hebben dat deze droom in de mate van het mogelijke verwezenlijkt was; men moet Le Planétarium met die werken vergelijken om helder te zien, hoeveel dichter nog Sarraute hier haar ideaal benaderd heeft. Met behulp van een soepeler techniek is zij uit het per definitie duistere en gecompliceerde van haar materie tot een eenvoud en een helderheid in de uitwerking gekomen, die de lezer het (altijd aangename) gevoel geven dat hij de situatie overziet terwijl hij haar beleeft.

In het midden van het boek staat een jonggetrouwd paar, het in de traditionele roman altijd weer unieke paar. Hier is er met het paar, Alain Guimiez en Gisèle, dit aan de hand dat zij het unieke paar zouden willen zijn, verheven boven, los van, anders dan de banale bourgeois-omgeving waar zij uit voortkomen. Ook Gisèle zelf behoort in de grond tot die omgeving, waarvan zij het sterkste wapen is; met haar is de vijand in de vesting. Alain staat dan ook met zijn behoefte om uniek te zijn feitelijk alleen. De roman nu, geschematiseerd, bestaat hierin: dat die uniciteit een precaire waanvoorstelling van Alain blijkt te zijn en langzamerhand door de gevreesde banaliteit wordt ondermijnd en verzwolgen. Alain is een bovaryst die zich in bochten legt om op de hoogte van

[p. 12]

zijn waan te leven. Praktisch bestaat zijn anders-zijn erin, dat hij aan literatuur en kunst doet, ‘sa thèse’ niet voltooit en dus als een eeuwige doctorandus rondhangt, een minuscuul apartementje betrekt en geestelijke omgang zoekt met het letterkundig vrouwspersoon Germaine Lemaire. Zo is het ongeveer dat zijn omgeving hem ziet, maar zo is het ook, dat hij zich zelf meer en meer voelt te zijn. En er is een macht waartegen zijn droom niet opgewassen is: zijn eigen zwakheid die hem naar de banaliteit waar hij thuishoort terugdrijft. Krampachtig verdedigt hij zijn ‘artistieke’ keuze van een ‘bergère Louis XV’ tegen de twee onnozele leren clubfauteuils die de moeder van Gisèle het jonge paar aan de hand wil doen: deze bergère is zowat de fetisj, waarmee hij zijn voorvoelde ondergang tracht te bezweren. Maar de vijand beschikt over een krachtiger fetisj: het verleidelijke, luxueuze appartement van Tante Berthe in Passy. De roman begint met dat appartement en eindigt ermee. In het begin wordt het nog door die gekke tante betrokken, aan het eind wordt het door Alain en Gisèle bewoond (maar Gisèle speelt dan nog nauwelijks een rol). Hiermee is Alains lot bezegeld, voor zover dan in zulk een roman iets bezegeld kan zijn. Tevergeefs tracht hij de flat artistiek op te sieren om zichzelf wijs te maken, dat hij niet terechtgekomen is waar hij niet wilde. Tevergeefs inviteert hij er de schrijfster Germaine Lemaire: zij zegt er de woorden niet die hem hadden kunnen redden, de woorden waaruit gebleken zou zijn, dat zij samen behoren tot een andere wereld, die als een sterrenhemel boven de aarde en haar mensdom straalt. Er gebeurt niets. Germaine Lemaire spreekt het slotwoord uit: ‘je crois que nous sommes bien tous un peu comme ça’.

In zijn evengenoemde inleiding rekent Sartre Portrait d'un inconnu tot wat hij spitsvondig de ‘anti-romans’ noemt: ‘les anti-romans conservent l'apparence et les contours du roman; ce sont des ouvrages d'imagination qui nous présentent des personnages fictifs et nous racontent leur histoire. Mais c'est pour mieux décevoir: il s'agit de contester le roman par lui-même, de le détruire sous nos yeux dans le temps qu'on semble l'édifier, d'écrire le roman d'un roman qui ne se fait pas, qui ne peut pas se faire.’ Nu moet men de betekenis van deze ‘apparences et contours du roman’ niet onderschatten. Van de klassieke roman-ingrediënten

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

wordt in Le Planètarium zelfs ruimer gebruik gemaakt dan in vorige werken. Opvallend is bv., dat de hoofdpersonen deze keer namen krijgen. Het ontbreken van de verteller herstelt anderzijds de romancier in zijn functie van ‘alziend oog’. Ook de aloude zedenschildering is in Le Planétarium te herkennen. Toch is het wel duidelijk, dat Nathalie Sarraute, als vele romanciers voor en na haar, het geloof in het traditionele personage en in de traditionele intrige heeft verloren. De vraag is niet zozeer, of deze apostasie absoluut gesproken verantwoord is. Er zijn m.i. voldoende voorbeelden ook in de hedendaagse literatuur die aantonen, dat de oude vormen hun bestaansrecht niet



volkomen hebben verspeeld en dat hun mogelijkheden niet geheel zijn uitgeput. De zaak is alleen, dat iedere schrijver hier de weg moet bepalen, die hem ligt. Sarraute - men leze l'Ere du Soupçon - blijkt alleszins te weten welke weg haar niet ligt. Een boek als Le Planétarium is dan ook een bewuste uiting van een crisis van de roman, en bewijst dat deze crisis minder verontrustend is dan sommige profeten van ‘le crépuscule des mondes imaginaires’ ons zouden willen doen geloven. De toestand waarin de roman van schrijvers als Sarraute zich bevindt is vergelijkbaar met die van een regering in de democratie: hij is principieel iets wat kan worden omvergeworpen. M.a.w. de critiek van de roman is in de grondslagen van de roman zelf opgenomen. Zolang er behoorlijk geregeerd wordt, zolang er goede romans worden geschreven, is er geen reden om alarm te blazen, is het eigenlijk verkeerd, van ‘de crisis’ van de roman te spreken. Juister ware het te zeggen, dat er zovele acute crisissen van de roman zijn als er romanciers zich in een critische toestand bevinden. Wie weet zou de roman, zonder zulke crisissen, toch niet in verstarring ten onder zijn gegaan, al zouden er altijd wel voldoende ambtenaren op post zijn geweest om de lopende zaken af te handelen.

[p. 13]

In Le Planétarium zinspeelt de schrijfster zelf - de passages waar zij dit doet behoren tot de meest hallucinante van het hele boek - op een mogelijke (traditionele) roman, waarin b.v. de oude vrouw die het zo begeerde appartement bezit zou worden vermoord. Maar de gedachte daaraan, nauwelijks verwekt, drijft af als iets waartoe personages als hier optreden niet in staat zouden zijn. Er is in Le Planétarium niets dan een hopeloze poging van naar leven en bewustzijn strevende wezens - het wankele lichtje dat herhaaldelijk ter sprake komt -: dan wordt alles opgezogen in het niet-bestaan, of juister in de deerniswekkende schijn van bestaan die de wereld van Nathalie Sarraute karakteriseert. Intussen blijft de roman-die-niet-doorgaat toch een roman, het personage dat niet uitgroeit een personage, het verhaal dat afdrijft een verhaal, zoals de hele zinloze agitatie een vorm van leven blijft, zij het dan met al het negatieve, dat Nathalie Sarraute aan deze dingen verbindt. Lijkt Le Planétarium naar de beschrijving ervan niet boeiend te zijn, in werkelijkheid is het een passionante roman. Met verbazing moet de lezer telkens weer bekennen, dat datgene waarin hij opgaat juist die zinloze agitatie is, waaraan hij dus medeplichtig wordt. Medeplichtig, maar veilig toch in zoverre als hij er zich rekenschap van geeft, dat ondanks alles het bewustzijn van zinloosheid niet zover gaat, dat de behoefte om romans te schrijven daardoor in de kiem wordt gesmoord - romans als deze, waarin alles zinrijk is georganiseerd! Want Le Planétarium is geschreven en opgebouwd met een technisch meesterschap dat het verhevenste idealisme zou doen blozen.

De werkwijze van Nathalie Sarraute is



ongetwijfeld niet helemaal nieuw: de ‘monologue intérieur’ die er de grondslag van vormt, is langzamerhand ingeburgerd, al is het opmerkelijk, hoeveel schrijvers te kampen hebben met de moeilijkheden die hij oplevert. Sarraute weet deze monoloog te stileren op een wijze, die de onmisbare illusie van de natuurlijkheid schept. Maar het typische van Le Planétarium is niet, en is alleszins veel minder dan in Portrait d'un Inconnu en Marterau, de ‘monologue intérieur’ als zodanig, maar het subtiele heen en weer tussen deze monoloog en de dialoog. Met een bewonderenswaardig evenwicht beweegt het boek zich op die haast onvatbare overgangen tussen gedachte en woord; op die grenzen is het juist, dat voortdurend de kleine botsingen tussen mensen ontstaan, die de aandacht van het begin tot het einde gespannen houden.

Ten slotte, ook dit is essentieel in de romankunst van Sarraute: Le Planétarium is meeslepend geschreven, in een proza dat al overtuigt voor men er helemaal in doorgedrongen is. De werking van dit proza is in grote mate te danken aan een soort van ritmische, aanhoudend gespannen incantatie, waartoe de monologen en dialogen zijn verwerkt, maar niet minder, lijkt mij, aan de glanzend concrete, beeldende, genuanceerde taal - verwant, over alle verschillen heen, aan het warmste proza van Colette - waarin het uit de aard der zaak vage, naar formulering zoekende dat Sarrautes brute materie is, feilloos zijn neerslag vindt. Zij die mochten vrezen, dat ‘met al die nieuwigheden’ de kunst van het schrijven gevaar loopt, kunnen gerust zijn: in handen van auteurs als Nathalie Sarraute is die kunst volkomen veilig.