Hollands Weekblad. Jaargang 1

Toneelbespreking
De bijbel had toch gelijk
door H. Brandt Corstius

Bij de begrotingsdebatten van het vorig jaar heefs ds Zandt verklaard dat toneel overbodig was: hij vond alles in de Schrift. Wat de voorstelling van J.B. door ‘Theater’ betreft moet ik hem gelijk geven.

MacLeish heeft het Jobverhaal willen transponeren in de twintigste eeuw. In een verwaarloosd circus wordt het spel ‘Job’ opgevoerd. Twee venters spelen de rollen van God en de Satan. Job is een geslaagde Amerikaan die op Thanksgiving Day met zijn gezin gelukkig ter tafel zit. De kinderen wordt voorgehouden dat zij God ook in tegenspoed dank moeten zeggen. Deze tegenspoed laat niet lang op zich wachten, maar de vermaning aan de kinderen is overbodig want de een na de ander ontvalt aan de ouders door de verschrikkelijkste rampen totdat een atoombom Jobs fortuin vernietigt en zijn lichaam teistert.

Een toneelbewerking van een oud verhaal is niets nieuws. Anouilh heeft er zijn beste stukken aan te danken. Het procédé ‘toneel op het toneel’ is ook niets nieuws. Maar bij MacLeish heeft dit procédé niet hetzelfde effect want er is behalve de door een venter gespeelde God nog een echte God die we alleen via een microfoon horen. Doordat God dus zelf, zij het onzichtbaar zoals zijn aard is, meespeelt blijft het absolute karakter van het bijbelboek behouden.

Het verhaal hoe God met voorbedachte rade en zonder motief de vrome Job in de grootste ellende stort is een van de aangrijpendste uit de bijbel en een van de meest anti-christelijke. Van het stuk kan men dit niet zeggen. MacLeish heeft aan het bijbelverhaal niets veranderd, behalve dan een vaag humanistisch tintje aan het eind. Hoewel J.B. een rijke Amerikaan is, die niet zijn vee maar zijn fabriek verliest, is hij gewoon de oude Job, die de naam looft van de Heer, die hem beroofde van zijn geluk. Er is dus geen sprake van dat het oude verhaal hier wordt geactualiseerd door er een nieuwe gedachte in te leggen.

Men kan het publiek verdelen in twee groepen: de ene helft zegt het probleem, waarin God tot de gegevens behoort, niets. Voor hen heeft Macleish niet geschreven. De andere helft die het probleem wel onderkent, vindt het, compleet met een verantwoorde oplossing, veel zuiverder in de Bijbel. Voor hen heeft MacLeish ook niet geschreven.

Een brekende tak doet bij Tsjechov al pijn aan de ziel, maar hiet ziet men met droge ogen rustig J.B.'s kinderen doodschieten, verkrachten en verongelukken. De atoombom, alle rampen, leveren niet de minste emotie op, maar zijn duidelijk onderdelen van een theologisch experiment.

De drie vrienden van Job gaven de schrijver gelegenheid een modernisering toe te passen. Hij heeft deze kans voorbij laten gaan. De drie vertroosters: de communist,

[p. 12]

de dominee, de psychiater worden met een ontstellende oppervlakkigheid getekend. Wat is een communist? ‘Hij noemt je kameraad maar in de cel schiet hij je dood’. Wat doet een dominee? Zalvend spreken. Wat doet een psychiater? Naar je dromen vragen. Ik ben het met de schrijver eens dat deze drie moderne vrienden ons geen troost kunnen brengen, maar een zo ongenuanceerde tekening is MacLeish onwaardig.

De twee kritieken die ik over het stuk las en die beide in lovende stijl gehouden waren, spraken nauwelijks over de inhoud, al werd het wel duidelijk dat de recensenten hun bezwaren hadden. Men kan het ze ook niet kwalijk nemen. Critici zijn geen theologen. Maar dan rijst toch de verzuchting uit Job 32:12:

‘Ik heb u mijn aandacht gewijd maar zie, niemand weerlegde Job, niemand uwer beantwoordde zijn redeneringen’

Job weerleggen is ook niet mijn bedoeling. Men gaat tenslotte naar de schouwburg om toneel te zien. Over een maand kunnen we overal de kerstspelen gaan aanschouwen, zeer indrukwekkend en zeer goed bedoeld, naar geen toneel.

Maar het spel was toch goed? Natuurlijk, zo is het altijd in Nederland: stuk zwak, spel voortreffelijk. Het heeft geen zin alle namen te noemen. Caro van Eyck maakt een bijzondere Sarah, de enige levende mens, die dan ook haar anachronistische echtgenoot verlaat als hij in de radioactiviteit God blijft prijzen. Na de vertolking van Hans Tiemeyer mag men het gezegde ‘zo arm als Job’ wel veranderen in ‘zo dik als Job’. Dit zou een flauw grapje zijn als zijn volume niet inderdaad zijn bewonderenswaardige optreden stoorde.

Wat is er dan nog te klagen? Het spel was goed, de décors waren mooi, de vertaling van Van Vriesland best, de stoel zat goed, de koffie was lekker, wat wil je nog meer? Toneel!