Hollands Weekblad. Jaargang 1

Domheid en beeldende kunst
door W.A.L. Beeren

Er bestaat geen Hollands burger die het zonder beeldende kunst kan stellen. Zijn wanden zouden hem weerzinwekkend kaal voorkomen wanneer ze niet waren behangen met geschilderde stillevens, landschappen, portretten of de reproducties daarvan. H. Hartbeelden of het kunstig houtsnijwerk van Bali appelleren aan het ikonodoulistische van onze burger, maar zelfs al heeft hij niet deze relaties met bovennatuur of Archipel, hij zal in ieder geval beelden willen, volrond, geschilderd of gereproduceerd.

Hoewel Nederland een schildersvolk mag heten moet men er zich wel voor hoeden hier te spreken van een volk dat voor de beeldende kunsten gevoelig zou zijn. Wie er anders over denkt kan zich onmogelijk beroepen op de gesignaleerde versieringsdrift. Daarvoor is zij te zeer bestemd om driedimensionale illusies te wekken binnen de beperking van een nauwe lijst, terwijl het ornament bij voorkeur tweedimensionaal is. Maar zelfs wanneer de Hollander hier een uitzondering zou maken en zijn ruimte met ruimte zou willen versieren, dan nog betrappen wij hem op die onvergeeflijke fout de ruimte van

General von der Tann

[p. 10]

zijn kamers moedwillig te verwoesten. Deze doodzonde tegen de architectuur is er noodzakelijkerwijs ook een tegen de kunst van het beelden. De vraag hoe het mogelijk is dat zovele van onze ingezetenen van smaak in het visuele verstoken kunnen zijn met zoveel beeldende dingen om zich heen, is betrekkelijk eenvoudig te beantwoorden. Ongeveer zo: men kiest zich wat kijkspullen om de leegte te verdrijven. Maar ik beantwoord die vraag niet verder, omdat het niet zo'n interessante vraag is en het antwoord dus evenmin. Wat doet het er ook toe, men kan immers zeer braaf en zelfs aardig zijn en toch tussen de lorren wonen. 99% van de bevolking leeft tussen de lorren, 20% is aardig, de lorren ten spijt, so what? Wat wil men van mensen wier grootste genoegen het is de lichten te doven en naar de televisie te kijken? Wat wil men van de hoogleraar in de wiskunde wiens abstracte cirkels de schamele ruimte van zijn studeervertrek doorsnijden? Of van de vertegenwoordiger die natuurlijk liever pornografie aan de wand zou hebben? Of van de dominee die dit alles ijdel acht?

Toch brengt juist deze dominee mij op het chapiter dat mij intrigeert. Een goede dominee is immers religieus, is een literator èn een declamator. Hij verbindt dus verheven gevoelens met het geschreven en gesproken woord. Welnu, wat ik niet begrijp is dat letterkundigen meestal zo verstoken zijn van begrip voor beeldende kunst. Ik wil zo'n bewering niet tot een brede stelling uitmeten: met genoegen zet ik ‘Nederlandse letterkundigen’ voor ‘letterkundigen’. Met ongenoegen wil ik erkennen dat Ter Braak iets in Willink zag. Met nog groter weerzin geef ik toe dat de tachtigers bevriend waren met de Amsterdamse impressionisten. Maar al deze concessies zijn er dan ook naar. Want er zijn Nederlandse auteurs van formaat die niet onderdoen voor hun buitenlandse collega's. Iets in Willink zien betekent iets anders dan schilderkunst zien. En de interesse der tachtigers is kenmerkend voor hun beeldende taal die de bêtises eerder impliceerde dan uitsloot.

De vraag luidt hier dan ook niet of men auteurs van formaat hun visueel onvermogen moet kwalijk nemen, maar of er in beeldende kunst zoveel domheid zit dat ze voor een intelligent mens onverteerbaar is.

Voor mij is die vraag academisch omdat ik, koste wat het kost, zal weigeren schilderkunst met domheid gelijk te stellen. Dat wil helaas zeggen dat ik bereid ben dom te worden om de intelligentie van de schilderkunst te redden. En ik weet, alweer helaas, dat dergelijke manoeuvres lijken op die van gelovigen die de theologie bedrijven om het mysterie van hun God aan te tonen en op te heffen...

Maar het kan het persoonlijke van het antwoord uitmaken, dat ik mijn motieven niet pasklaar heb. Dat ik daar niet zonder ijver naar zoek. En dat het, wie weet, niet nodig zal zijn mijn intelligentie voor mijn instincten te offeren.

Wanneer ik Ter Braaks omschrijving van ‘zijn’ intelligentie hanteer - het duiken naar steeds nieuwe oppervlakten zonder tot de kern te willen raken - is beeldende kunst, die ik hier verder kunst zal noemen, weinig geschikt om dit spel der intelligentie te bedrijven. Natuurlijk biedt ook de literatuur geen zekerheid daartoe, maar zij biedt althans een mogelijkheid, wanneer de woorden goed geijkt zijn. Wanneer de taal dus als een uitstekend instrument ter formulering wordt gebruikt, is het mogelijk zich in zijn ‘filosofieën’ niet vast te leggen. De taal geeft immers een stroom van gedachten en de meeste zinnen worden wel in verband gebracht met vorige beweringen en toekomstige conclusies. Ter Braak levert het beeld (en vele epigonen bieden daarvan de caricatuur) van een auteur die doorlopend zijn woorden controleert op hun bruikbaarheid, omdat hij van die woorden geen slachtoffer wenst te worden. Hij rekent dus geen moment op de goede verstaander, al weet hij zeer goed dat hij eigenlijk alleen voor hem schrijft. Maar ook minder angstvallige schrijvers doen zelden een apodictische uitspraak dan om haar onmiddellijk ten halve terug te nemen, te verzachten of te ironiseren. Een badinerend stuk wordt zelfs alleen geschreven om de lezer te laten weten wat er niet staat. En nooit raakt de taal verder van de waarheid dan wanneer ze gebruikt wordt zonder relativerend vervolg. De stellingen waar men dan toe raakt kunnen verrukkelijk zijn omdat zij op een discussie speculeren. Zij kunnen ook dienstig zijn om een grove leugen door een grove waarheid aan te vallen. Maar zonder die oogmerken zijn zij alleen geschikt voor het pamflet, voor de slogan van de gevierde spreker, dus in beide gevallen voor het applaus.

En toch doet de beeldende kunst niet anders dan een standpunt innemen en dat voor de beschouwer autonoom stellen. Ook dit is een stelling en de gemakkelijkste illustratie daarvan is de renaissancistische kunst. Men kiest zich een punt in de ruimte van waaruit men de omgeving beschouwt. Die omgeving wordt niet voorgesteld als

[p. 11]

Lord Elwinstone of Zululand

een subjectieve creatie van de schilder, maar onweersprekelijk als de ruimte.

Het is mogelijk dit eindeloos te variëren. Millioenen punten in de ruimte zouden de mogelijkheid kunnen vormen tot millioenen autonome ruimten. En toch heft nooit de ene ruimte de andere op. Nooit relativeert het ene schilderij het andere. Op de korte of lange momenten van het kijken heerst het beeld dictatoriaal over ons. De enige nuancering die dan nog mogelijk is, is die van de kwaliteit.

Je kunt zeggen: dit schilderij laat me koud, zoals je zegt: dit boek raakt me nergens. Maar het boek bergt alle mogelijkheden in zich duidelijk te maken dat de wereld gecompliceerd is. Dat geldt uiteraard voor Shakespeare, die de beklemmendste ernst lardeert met zijn grollen. Maar het gaat zelfs op voor Kaf ka, wiens boeken de, weliswaar vergeefse, pogingen van de mens beschrijven om aan het Lot te ontkomen.

Men ontsnapt echter nooit aan de dictatuur van het beeld. Niet aan de Pantokrator in de verheven absis van een byzantijnse kerk. Maar evenmin aan de etherische formuleringen van de materie die Monet ons geeft. Het vluchtige ogenblik dat bij hem de trein een station instuift krijgt op het schilderij de duurzaamheid van pyramiden. In de kunst vergaat de wereld niet en daarom is zij voor Malraux het ‘anti-destin’. De mens gaat in de literatuur ten onder, in de kunst overwint hij de goden. Kunst kent geen relativering en geen ironie; tenslotte kent zij ook geen tragiek. Tragiek en haar dochter humor leven van de spanning tussen het onbewegelijke lot en de mens die hemel en aarde beweegt. De kunst bevestigt iedere situatie en maakt haar tot lot. Zij doet dat zelfs wanneer zij de situaties afwisselt: in de miniaturen, op de fresco's van Giotto of de schilderijen van Chagall. Maar zelfs in de mens laten zich zijn beelden maar moeilijk vermengen, althans niet op die manier dat de afwisseling van beelden hem de soepele intelligentie kan verschaffen die sommige schrijvers eigen is. Er is geen maatschappelijk verkeer tussen die beelden mogelijk. Tenzij men bewust en terecht de kunst beschouwt als een mythologie. Neemt men alle geschilderde goden ernstig, dan is men rijp voor de Soefi of beschrijft men de kunstgeschiedenis als ‘de godsdiensten der wereld’. Maar ziet men in dat de mens zichzelf heeft vergoddelijkt in de kunst dan is de eerste en beste reactie die van te kijken.

Men zal kijken als ‘historicus’. Men zal vol interesse de metamorfoses van de mens volgen als ‘psycholoog’. En tenslotte zal men als ‘gelovige’ partij kiezen of belijden. Dan maakt men een Apollo van Rubens, een Pan van Watteau en het Goddelijke Al van Mondriaan. Met andere woorden, men zal zijn neiging zich te verankeren symboliseren in schilderkunst, zoals men weer zal trachten te ontsnappen in woorden. Daarmee is de beeldende kunst niet dommer dan de literatuur. Zij vertoont slechts een ander fragment van de mens die niet star maar ritmisch leeft. Die een voortdurende dialoog in zich beluistert tussen zekerheid en twijfel.

Impliceert deze constatering van de dialoog tussen eeuwigheidshonger en reisdrift dat het eerste vertolkt wordt door Pulchri Studio, de tweede door het Hollands Weekblad? Men spare mij voor die domheid. Ik heb hier al te veel geschreven dat aanvechtbaar is. Ik zal het een volgende keer maar schilderen.