Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 2]

Een vrouw zag de techniek
door E. Damen

Het IJzeren Paard
door Marie-Anne Asselberghs: Versierd verslag van de lotgevallen van de Stoomlocomotief; uitg. Bezige Bij, Amsterdam 1959.

Met Marie-Anne Asselberghs heeft het leven mij vele ontmoetingen beschoren, doch slechts één enkele in den lijve en die onder een minder gunstig gesternte, namelijk op een persconferentie van de N.S. in de tochtige ruimten van het Hofplein-Station te Rotterdam toen de elektrische lijn Rotterdam-Den Haag vijftig jaar bestond. Andere ontmoetingen waren er in de litteratuur, want zij is als conservatrice van het Spoorwegmuseum te Utrecht een der zeldzame vrouwen, die men ontmoet indien men de ook al vrij zeldzame bezigheid uitoefent van het verzamelen van anecdoten op technisch gebied. De geschiedenis van de techniek leeft een weinig aan de zelfkant van de wetenschap. Zij is meestal, zoals de Amerikaanse uitgevers van Agricola's ‘De re Metallica’ zeiden, ‘a work of love’ en van op persoonlijke voorkeur berustende specialisatie. Slechts enkelen steken boven de groep van wat amateuristische speurders uit: Forbes van de Koninklijke, Raedts van de Oranje-Nassaumijnen, die beiden iets universeels hadden, doch nog hun hoofdambtelijke bezigheden elders vonden. Het historisch onderzoek in de techniek gaat meestal uit naar en van het werktuig, dat fascinerende aspect van het menszijn, waardoor de mens zich onderscheidt van de overige schepping. Omdat ik het werktuig nooit helemaal heb vertrouwd daar ik in de mijnbouw een overwegend ambachtelijke studie deed, beperkte ik mijn historische activiteit tot de technologie en daarin tot de steenkolenveredeling, domweg in het kort tot cokes. Deze cokes was het, die dit IJzeren Paard hier deed

belanden, tezamen met Marie-Anne Asselberghs, dochter van een spoorwegfunctionaris ergens op een nu gesloten uithoekstation in het zuiden.

In de cokes heeft het prachtige IJzeren Paard - een der mooiste uitgaven die de Bezige Bij ooit bracht - mij wat teleurgesteld. Het boek beschrijft namelijk het nu afgesloten stoomtijdvak bij de spoorwegen. In het boek staan een kleine vijftig artikelen, fragmenten van verslagen, gedichten, beschrijvingen e.d. Daarenboven een paar honderd afbeeldingen, van goed gereproduceerde oude foto's af, tot voortreffelijke kleurenreprodukties en technische tekeningen van een zuiverheid die wij tegenwoordig niet meer kennen. Dit alles is geschiedenis, want wat Nederland betreft, bestaan er alleen nog maar stoomlocomotieven op enkele grensstations, bij Hoogovens en mijnen of bruinkoolgroeven. De Diesel en de E-locomotief hebben het spel gewonnen. Ir. Loman, president-directeur van de N.S. schreef een realistisch voorwoord en ir. Den Hollander, afgetreden gepensioneerd president, schreef een wat romantischer en ietwat weemoedig afscheid. De stoomtractie heeft het afgelegd in de Lage Landen; enkele representanten staan in het museum van mej. Asselberghs en uit het buitenland importeren enkele firma's voor de modelbouwers de produkten van Fleischmann, Trix, Märklin, van enkele Engelse en Italiaanse modelspoorfabrieken, maar oud-Nederlandse locomotieven zijn daar niet bij. Deze modelspoorbouwers en liefhebbers zullen de boekhandel plat lopen en een verstandige bespreking moet in dit geval staan in het teken van: ‘jongens, zorg dat je er bij komt’, want dat de Bezige Bij het boek over een maand of twee voor deze civiele prijs (f. 16,75) zal herdrukken lijkt ons economisch niet zo eenvoudig uit te voeren. Alleen al om de kwaliteit van de retouches der oude overjarige locomotieven als de Marnix (1883), de NCS 61, de SS 26 (1890), de NRS 284 (1884) is dit boek een typografische bijzonderheid. Het spreekt tot de fantasie van drie categorieën, die veel voor dit soort boeken over hebben: de modelfans, de technische historici en de bibliofielen, want voor elke categorie brengt het een verrijking van het bezit aan ongewoonheden. Zo is zulk een boek vlug uitverkocht.

De mater Marie-Anne Asselberghs omhulde het tijdvak van het IJzeren Paard met veel liefdevolle reportage, maar ook met veel romantiek (Dickens, Hildebrand, Adama van Scheltema, Bomans, Anne Mulder) en bij de liefde en de romantiek stelde zij de techniek iets ten achter; er had ten minste

[p. 3]

één ervaren ketelbouwer-ingenieur in moeten staan, een man van Backer & Rueb, van Schwarzkopff of van Orenstein & Koppel. En waarom? Omdat in heel de geschiedenis van het werktuig in het algemeen en van de stoommachine in het bijzonder er geen apparaat zo allerberoerdst is afgekomen als de kolen-stoom-ketel. Aan deze ontwikkeling ligt veel ten gronde, doch daarbij o.a. dit: tot dusverre hebben zelden of nooit economie en werktuigbouwkunde elkaar recht in de ogen gezien. De enorme ontwikkeling van de cokestechniek is in de eerste plaats te danken niet aan de staalindustrie, maar aan de overheidsvoorschriften uit de negentiende eeuw, dat stoomlocomotieven met cokes moesten worden gestookt. Men kan er heel wat litteratuur op nawijzen en deze is bijeengebracht in Ress' ‘Geschichte der Kokerei-Technik’ (Essen 1957). De kwestie van het lagere rendement van de kolenketel is onweersproken de geschiedenis ingegaan. Nu het te laat is, ook al omdat de stoomlocomotief andere problemen veroorzaakte dan alleen economische (roet, lawaai, revisie, bezetting), had de liefdevolle conservatrice iets van de tragedie van het technisch-economisch misverstand althans moeten laten doorschemeren en dan hadden technici enerzijds en economisten anderzijds (met mij als tweehartig monstertje ertussen) fijn wat te beredderen gehad. Maar zo ziet een vrouw een technisch tijdvak: moederlijk, verzoenend, verbindend, waarderend het goede en schone; buiten beschouwing latend het knokken, het vloeken en de wanhoop over een elektrificatie in een polderland, die net tien jaar te vroeg kwam om de betere Diesel zijn kans te geven. Over vijftig jaar zal Marie-Anne Asselberghs dit mooie boek over het IJzeren Paard doen volgen door de Gebeugelde Rups. Ik zal uit mijn graf opstaan als zij het dan wéér niet over de cokes heeft.