Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 6]

Honderd jaar crises aan de Ruhr
Romantische en zakelijke mutaties in het land der duizend vuren
door E. Damen

Er ligt een schaduw over het land aan Ruhr en Nederrijn, het Rijns-Westfaalse industriegebied, het ‘Revier’ zoals ze in Dortmund zeggen. Door de kolencrisis trekken de beste en bekwaamste vakmensen er weg; een migratie, die in honderd jaar nooit helemaal tot rust is gekomen, dreigt economisch en maatschappelijk een verkeerde gestalte aan te nemen: de menselijke kern van het industriegebied gaat in kwaliteit achteruit. Het land der duizend vuren, zoals de romantici het hebben genoemd, ondergaat zijn zoveelste verandering. En juist nu men in veel dingen in het nieuwe Duitsland op de goede weg leek, is dit geen verbetering ten goede.

Met een niet al te comfortabel motortreintje sukkelt men door de nevelige herfstavond binnen twee uur van Enschede naar Dortmund, eerst een uur door een agrarisch gebied, dan een uur door het noordelijk deel van dit zich nog steeds noordwaarts uitbreidend industriegebied, dat in de hele wereld Ruhrgebied heet, een woord, dat emotioneel is geladen als weinig aardrijkskundige begrippen. Bijna dertig jaar Ruhrberichtgeving, Ruhrkritiek en Ruhrwaardering heb ik er nu op zitten en altijd is er weer ‘nieuws’, betrekkelijk zelden van opwekkende aard. Zo ook nu. Oude agenda's spreken in zulke dingen een duidelijke taal. 1931 - conflicten van economische aard; er heerste een wereldcrisis; botsingen tussen socialisten en nationaal-socialisten; 1934 - grote tentoonstelling in Düsseldorf ‘Schaffendes Volk’, opleving aan de Ruhr, bewapeningsactiviteit; 1935 - pogroms in Soest, Duisburg en Wuppertal; 1938 - moeilijkheden omtrent verblijf wegens ‘vooringenomen berichtgeving’; 1940 - journalistiek afgelopen; 1945 - North German Coal Control; demontages. Daarna de wederopbouw. Eerst de mijnen, daarna de hoogovens en staalfabrieken. Voorlopig nog hamstertochten van de vrouwen uit het Ruhrgebied naar Oostfriesland. Een treinreis van Hamm naar Leer duurt tien uur. De Industriegewerkschaft Bergbau in Bochum wordt georganiseerd, socialisten hebben grote verwachtingen van de nieuwe tijd. 1948 - geldzuivering; snelle stijging van de welvaart in het ‘Revier’, bouw van Pestalozzi-dorpen; 1950 - Europese gemeenschap voor kolen en staal: overheid, werkgevers, werknemers tonen zich bereid aan de Europese aanpak mede te werken; 1953 - eerste forse aanval van de Hoge Autoriteit op de kolenverkoopkartels; 1957 - begin van de crisis, de zoveelste in honderd jaar.

Precies honderd jaar geleden, in 1859 dus, deed zich de eerste grotere en langer durende afzetcrisis van het Ruhrgebied voor. De ondernemers, die het hadden zien aankomen, organiseerden zich in wat later het Unternehmenverband Ruhrbergbau zou worden. De arbeiders leden gebrek; het socialisme stond nog zeer in de kinderschoenen. Min of meer patriarchale verhoudingen verhinderden in veel gevallen de ergste ellende. De oude Krupp zei: ‘wer bei mir arbeitet, gehört zu meiner Familie’. Dat was ten slotte óók wel een kant van Krupp en iets dergelijks herhaalde zich in 1945 toen de oude mevrouw Krupp tegen de ontmantelingscommissie zeide: ‘Was soll aus meinen Rentnern werden?’ Deze gepensioneerden raakten bij de val van het ‘imperium’ en door de geldzuivering in de knel. Onsociaal waren de Krupps niet, alleen hun politieke denken was niet sterk en zo moest wel hun hele activiteit verdacht worden. De zware industrie is na 1945 op allerlei manieren aangepakt. Concentraties van bedrijven werden technisch en financiëel ontvlochten. Nieuwe vormen van vennootschapsbeheer met arbeiders-directeuren deden hun intrede. De Hoge Autoriteit zag scherp toe. Een bijna natuurlijke structuur liet zich evenwel niet ineens uit elkaar halen. Een concern, dat opgebouwd was op een hoogovenbedrijf, dat aanvankelijk de wat poëtische naam van

[p. 7]

‘Gute Hoffnung’ had, werd gesplitst in ‘Gute Hoffnung’ en ‘Neue Hoffnung’. De goede hoop kreeg het staal, de nieuwe hoop de kolen. In het dezer dagen verschenen jaarverslag van de ‘Neue Hoffnung’ wordt met verontrusting bericht over de aftocht der mijnwerkers: bij één bedrijf meer dan 1000 in een jaar en geen toevloed van jonge krachten; de migratie is weer aan de gang.

Hoewel de kolenwinning van de Ruhr tot vroeg in de middeleeuwen teruggaat - in de twaalfde eeuw stookten de nonnen in Essen al kolenvuurtjes in de kapel en in de refter - was het aanvankelijk incidentele dagbouw, waarvan Agricola in zijn ‘De re metallica’ niet veel bijzonderheden vermeldt. Later kwam er een wat meer georganiseerde export van de Nederrijn (Wezel) naar Holland. Betekenis kreeg de gemakkelijk te graven steenkool pas met de technische evolutie van de achttiende eeuw, vooral nadat in Engeland het staal-maken met steenkolencokes was uitgevonden. Nabij de kolen lagen de ijzerertslagen, meer in de richting van Siegerland en Sauerland. Als in Engeland werden de hoogovens op de kolenlagen gebouwd; de basis voor een zware industrie was gelegd. De eerste migratie begon, binnen Duitsland overwegend naar de Ruhr, in mindere mate naar Saksen en naar Silezië. Voor de binnenlandse migratie was het voortdurend expanderende Ruhrgebied steeds een trekpleister. Kwamen er grote of kleine crises, dan verlieten de mannen de mijnen en de staalgieterijen om een of ander ambacht in de metaalverwerkende sfeer uit te oefenen, vaak met enkelen tezamen, soms

ook onder auspiciën van de landadel. De namen van de ondernemingen waren romantisch als het geen eigennamen waren: ‘Mausegatt’, ‘Fine Frau’, ‘Bergmannsglück’, ‘Bisschofsgrube’, ‘Dahlbusch’, ‘Hibernia’, ‘Carolus Magnus’. Het ‘Jahrbuch des deutschen Bergbaus’ bevat een hele lijst met honderden van zulke namen.

Uit het ambacht ontwikkelde zich de industrie. Toen kwamen de concentraties omwille van de economische macht: Hüttenwerk Oberhausen, Gelsenkirchner Bergwerks AG, Phoenix-Rheinrohr, Klöckner-Werke, Mannesmann, Demag. Concentratie ook van de afzet: Rheinisch Westfälisches Kohlensyndikat. In de goede jaren, die steeds weer na de crises kwamen, breidde de toeleverende industrie zich uit, kwamen er ook nieuwe vestigingen van grote concerns van elders: Siemens, AEG, met tegenwoordig als laatste loot de chemische sector. Er was haast altijd bedrijvigheid, bijna altijd goed werk en redelijk betaald. Talrijk waren de jaren tussen 1860 en 1958 met een vestigingsoverschot in al die Ruhrgemeenten, die een weinig stedelijk karakter hebben. Zelf zeggen ze in het Ruhrgebied, dat karakteristiek voor de streek is het ‘Vorort’. De stadskernen zijn klein; de korenvelden en het gras reiken bijna tot in de centra. Aan de buitenkant rijdt de tram al tussen de velden: dan ineens de mijn of de fabriek. De tram ook is kenmerkend voor dit ‘Vorort’-karakter van het Ruhrgebied. Men zou van Dortmund tot Duisburg met de tram kunnen rijden; de ‘Ruhrschnellbahn’ doet aan de Berlijner en Hamburgse S-Bahn denken; het treinverkeer gaat dag en nacht met grote frequentie door. Slechts enkele uren in de nacht zijn straten en wegen verlaten; om vier uur 's morgens zijn de trams al vol, de stations bedrijvig.

Mijnwerkers, staalwerkers en andere ambachtslieden vormen hier een kern van de industriële bevolking, die uit meer dan een miljoen mensen bestaat. Allen merken nu op een of andere manier, dat de kolenafzet stagneert. Zaterdagmiddags is het druk in de steden, zelfs als de winkels onder de nieuwe wetgeving soms dicht zijn; de zaterdag is de dag voor de ‘Feierschicht’, voor de verzuimdienst geworden. De verzuimdiensten nemen nu af. Maar de kolen gaan nog voor een deel naar de stapelplaatsen, vooral de cokes. Cokes is er nodig weliswaar voor de weer op volle toeren werkende staalindustrie, maar cokes is ook een bijprodukt van de gasproduktie. De vraag naar gas en elektriciteit is vrij constant, ook tijdens een depressie. Vanwege de contracten voor de

[p. 8]

gas- en stroomlevering houdt de overproduktie van cokes aan. Het is nog lang niet allemaal in orde. In de kranten verschijnen grote advertenties van hogerhand. Het kolenverbruik wordt gestimuleerd, maar tegelijk wordt er op gewezen, dat na tijden van crisis weer andere tijden volgen en dat het dan weer goed is mijnwerker te zijn. Voor velen is dit een troost. Die uit Silezië zijn verdreven en de jongeren, die enkele jaren geleden met enthousiasme uit ambachten of van kantoren naar de mijnen zijn gegaan, zij blijven het nog wel even aanzien. Maar van de oud-gevestigden, die opgegroeid zijn in het ‘Revier’ en die van crises ervaring hebben, gaan er bekwame vakmensen weg, soms zelfs al als hulparbeiders in de drukke bouwnijverheid. Dit verontrust de leiders der ondernemingen. Men weet wel met minder mankracht toe te kunnen in de toekomst, maar op de goede kern komt het aan. De Duitse vakman was vanouds een kleine burger met zijn ‘Gesangverein’, zijn schutterij, het bijbehorende uniform en zijn ‘Eigenheim’ met een varken (vroeger een geit) op stal. Zo'n laag vormt sociaal-economisch een betrouwbare middenlaag voor een industriegebied. De werkman mag dan weliswaar min of meer ‘rood’ georganiseerd zijn, de leiders van de I.G. Bergbau zijn moderne socialisten en geen barricade-figuren, die het van onrust en rel moeten hebben. Zij hebben door een verstandige vakbondspolitiek bereikt, dat de mijnwerker een staat van welvaart had verkregen, die de Amerikaanse nabij kwam, doch daarbij zekerder was. De meest constructieve denkbeelden van de socialisten zijn hier aan de Ruhr gerijpt en verwezenlijkt; hun instellingen op sociaal gebied zijn uniek tot een weerkundig station toe.

De golvingen van honderd jaar conjunctuur hebben de goede strijd voor welvaart telkens weer achteruit gezet. Want de geschiedenis van de Ruhrkolen is een geschiedenis van economische crises. Telkens was er weer overproduktie als elders in het land (en op de hele wereld meestal) de grondstoffen minder gevraagd waren tijdens recescies. Vroeger waren de golvingen sterker dan nu. Vroeger waren er ook de telkens weer volgende periodes van gunstige conjunctuur. Dan kwam men aan de Ruhr weer krachten tekort; lonen en arbeidsvoorwaarden werden aantrekkelijk. Uit de sloppen van de grote steden, van het platteland en zelfs uit den vreemde kwamen dan weer nieuwe arbeidskrachten. Een deel daarvan was tijdelijk, een ander deel bleef en maakte een aanpassingsproces door, waarbij het gemeenschappelijk werk in kolenmijn of hoogoven een sterke band was met de streek en de oorspronkelijke bevolking.

Hoog boven de wel bekwame, maar politiek meestal niet kritische en vaak te weinig geschoolde arbeiders leefde een groep, die er alles van wist; niet vergeten moet echter worden, dat van de verantwoordelijke leiders slechts een klein deel politiek fout was of verantwoordelijk voor het aan de macht komen van de elementen die in 1933 de leiding van de staat kregen. Niettemin had de hele industrie zekere eigenschappen gemeen: een goed produkt, efficiency, een zeker maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel en een veel te romantisch en primitief begrip voor de zending van Duitsland. De efficiency en de wens tot continuiteit leidde tot de concentraties. De concentraties brachten daar geld aan, waar het misbruikt werd. De oorlog heeft voor een deel een einde kunnen maken aan bepaalde concentraties, maar de structuur van het Ruhrgebied is daarmee nog niet te veranderen. Om staal te maken is nu eenmaal cokes nodig en men wil niet afhankelijk zijn, streeft dus naar eigen kolenmijnen; zo is het begin van de kartellisering er ook al, want prijsafspraken kunnen een belangrijke steun zijn voor de continuiteit van de afzet. Van een praktisch en daarom wel begrijpelijk idee werden de concentraties echter een organisatorische vorm, die niet teniet is gedaan met de ontvlechtingen.

Ineens is nu alles wat onzeker geworden. De vrijer wordende wereld doet het nationale accent van een industrie aan betekenis achteruit gaan. De Ruhr is belangrijk voor de werkgelegenheid, maar de Ruhr is minder onmisbaar gebleken dan wel eens is gedacht. Indien in het verleden de arbeiders al eens onder druk van de economische omstandigheden uit de mijnen wegtrokken, dan verlieten zij zelden het ‘Revier’ - nu wel. Dat ligt aan de aard van hun grote trekpleister: de bouwnijverheid, maar ook in de veranderde verhoudingen.

[p. 9]

Nederland is bij alle prestaties van de laatste tien jaren nog geen echt en zeker geen historisch industrieland. Er heerst bij ons niet veel waardering voor het Ruhrgebied. Wij beginnen nu een beetje warm te lopen voor Essen omdat het ‘zo cultureel wordt’, maar niet vanwege de industrie. Ook het landschap heeft niet zozeer onze bewondering. Indien ik tegen iemand zeg: Ik zou mijn verdere leven best aan de Ruhr willen leiden, antwoord hij als hij een hekel aan mij heeft: dat moet je beslist doen. Behoort hij tot mijn vrienden, dan kijkt hij medelijdend, of zegt iets irrelevants over Dortmunder Bier. Aan deze Ruhr heeft bij alle fouten in het verleden echter altijd een waarlijk industriële mentaliteit geheerst. De waardering van de man ging via zijn ambachtelijke kunde en niet over zijn titel of overheidsfunctie. De Ruhrbaronnen van het verleden kan men menige denk- en beleidsfout nawijzen, de kleine luyden van de Ruhr wordt veelal een gebrek aan ware cultuur verweten. Het had alles zijn reden en zijn zin. Maar nu na de bombardementen, de honger en de ellende eindelijk een nieuwe dag leek aan te breken, wordt precies weer die welvaarttop weggezaagd, die dat culturele aspekt moest schragen. De historische handicap van de Ruhr treedt weer voor de dag: toen de stijging van de welvaart de mogelijkheid begon te bieden voor een klein cultureel accent, kwam de kolencrisis en werden de boterham, het nette pak, de huur, weer dusdanig primair, dat het net niet kon doorgaan. Zeker, er staan in Dortmund of in Recklinghausen meer t.v.-antennes dan in Den Haag, maar aan industriële apparaten moet men een cultuur niet afmeten, noch verdoemen.

Het behoort ergens tot het ‘Schicksal’ van de Duitse arbeider, dat hij vaak en veel ‘pech’ heeft. Dat lijkt een emotionele vaststelling, maar in een volgend artikel hoop ik iets over het land van Luik te vertellen ter verduidelijking en ter vergelijking. Er zijn ook in de Borinage en elders in België mutaties van deze tijd, ditmaal door een kolencrisis van ongekende afmetingen; daar heeft de arbeider een andere geestelijke achtergrond misschien en een sterker binding tot de cultuurachtergrond van het christendom. Het sociale vraagstuk van het industriegebied is in deze tijd wel opgelost, mede dankzij het socialisme, maar er blijkt nu méér te zijn. De schaduw over het land aan Ruhr en Nederrijn is nog iets anders dan een economische recessie; er zit iets in van mensenbestemming en mensheidsontwikkeling, hoe vaag die begrippen dan ook zijn. De vraagstukken daarvan zijn met politiek en sociale zorg, noch met welvaartspreiding opgelost.