Hollands Weekblad. Jaargang 1

Boerenoorlog en doorbraak als valkuilen
Het politieke protestantisme
door H.J. Viersen

Onlangs kwam in het meest gelezen zondagsblad in Nederland, The Observer, een staatje voor dat de socialistische neergang in Europa aantoonde. Van ons land stond er vermeld dat de aanvankelijk socialistisch-katholieke regering was afgetreden en dat de socialisten nu ook hier in de oppositie waren.

De socialistisch-katholieke regering; deze verwaarlozing van de protestantse deelname aan de regering-Drees bevestigt niet alleen dat Engelsen, wat de Europese landen betreft, slechts over Frankrijk goed geïnformeerd plegen te zijn, maar ook is deze halve waarheid symptomatisch voor de positie van het politiek georganiseerde protestantisme in Europa. De protestanten passen immers niet in het globale beeld van de Europese driedeling: christen-democratisch (r.k.), liberaal, socialistisch, en daarom kunnen zij, zonder dat het beeld ernstig wordt verstoord, in een algemeen overzicht gevoegelijk buiten beschouwing worden gelaten. De genoemde driedeling, waarnaar ook de fracties in het Europese parlement zich hebben opgedeeld, gaat in vele landen van Europa op, met uitzondering van Zwitserland, Scandinavië, Engeland en Nederland. De Engelse conservatieven, verschillende Zwitserse partijen en ook diverse agrarische en conservatieve groepen in Scandinavië passen niet in dit beeld - en niet toevallig wanneer men Denis de Rougemont mag geloven. In ons land vormen de protestanten de afwijking op het patroon, een afwijking die zich, hoewel in verkleinde vorm, ook voordoet in Noorwegen en Zwitserland.

Protestantse partijvorming is dus nauwelijks een Europees verschijnsel en de toenemende internationalisering van de politieke partijen heeft daarom voor de protestanten bijzondere betekenis.

Dat de duidelijke Europese minderheidspositie van de protestanten op de nationale fantasie werkt van hen die een bevestiging van de juistheid hunner partijkeuze zien in de enorme aantallen medestanders in andere landen, is de laatste tijd wel duidelijk geworden.

Er zijn er die menen dat de protestanten, teneinde hun huid te redden, niets beters kunnen doen dan zo snel mogelijk te participeren in een Nederlandse C.D.U. Wat in Europees verband al is gebeurd - de protestanten werken mee in de Nouvelles Equipes Internationales - dient dan als argument voor de nationale wenselijkheid.

Het is duidelijk dat deze r.k. wens voor een CDU minder samenhangt met bezorgdheid voor de Europese toekomst van de protestanten dan met bezorgdheid voor hun eigen nationale toekomst. Voor een r.k. partij is in ons land het plafond gegeven; het maximum is het r.k. bevolkingsaantal. Daar komt nog bij dat de Nederlandse rooms-katholiek kennelijk een panische angst bevangt wanneer hij, zowel bij vriend als bij vijand, de indruk zou wekken alléén te staan. De huidige vrijage met de protestanten zou dan hetzelfde doel dienen als de indertijd door Prof. Romme zo gevierde brede basis met de socialisten, het doel n.l. om de r.k. ruimtevrees op te heffen. Die ruimtevrees

[p. 4]

wordt gevoed door de vermeende anti-roomse gezindheid in ons land, waarbij zich de merkwaardigheid voordoet dat de rooms-katholieken daar banger voor zijn en méér in geloven naarmate hun niet-roomse landgenoten daartoe minder aanleiding geven. Is de r.k. bezorgdheid voor de protestanten dus wel gekleurd door eigenbelang, dit neemt niet weg dat dat eigenbelang slechts aan de orde kan komen omdat de protestantse situatie daartoe aanleiding geeft. Dit wordt nog bevestigd door de reactie van de liberalen en socialisten die de protestanten haastig kwamen waarschuwen dat zij wel gek moesten zijn om op de r.k. toenadering in te gaan - waarmee de waarschuwers dan te kennen gaven noch zichzelf gek te achten, noch graag de héle protestantse buit in een eventuele CDU te zien opgaan.

Nu de Europese verkiezingen voor de deur staan en er langzamerhand door iemand een beslissing moet worden genomen, is deze situatie, waarbij de protestanten vooral worden beschouwd als potentiële leden van andere partijen wel in een acuut stadium gekomen, maar dit alles hing toch al veel langer in de lucht. Verschillende algemene, en twee speciale factoren zijn van invloed geweest op het ontstaan van deze situatie.

Allereerst is er de moeilijke onderlinge verhouding van de protestanten, vooral bepaald door de ook sociologische tegenstelling tussen ARP en CHU. De één is een emancipatie-groep, strak georganiseerd en de beginselen worden gehanteerd als vormden zij een omgekeerde pyramide; de ander heeft een veeleer stéllend en bevestigend program, is voor alles géén vechtgroep en de beginselen (men spreekt liever over het c.h. beginsel - enkelvoud) worden hic et nunc toegepast, zonder dat zij eigenlijk een samenhangend systeem vertonen. Verder is van belang dat het politieke denkvermogen van de groepen vrijwel uitsluitend is geconcentreerd in de tijd rond de eeuwwende. Na Kuyper, Lohman en Hoedemaker is er nauwelijks meer aan de vormgeving van de politieke denkbeelden en de grondslagen daarvan gewerkt (met uitzondering dan van de stichters der wijsbegeerte van de wetsidee; dit streven heeft evenwel meer filosofische dan politieke pretenties). Het gezicht van de groepen is in die tijd bepaald en op deze erfenis teert men ook thans nog. Nu komt het vaker voor dat partijen hun bloeitijd, wat betreft het vormgeven van hun grondslagen, lange tijd geleden hebben gekend, maar de gevolgen zijn dan voor zo'n partij minder gevaarlijk dan voor een partij als b.v. de ARP, die de pretentie voert uit de Bijbel de ordonantiën Gods te kennen, geldend voor tijd en eeuwigheid. Wanneer die beginselen dan blijken wèl voor de tijd maar niet voor de eeuwigheid op te gaan, zoals bijv. het huismanskiesrecht en Kuypers voorliefde voor protectie, dan moet men tot de conclusie komen dat òf het systeem niet klopt (hetgeen de CHU beweert) òf dat beginselen geen beginselen zijn. Beide bekentenissen zijn moeilijk voor een politicus en de gemakkelijkste weg, door te verklaren dat vroegere beginselen geen beginselen waren, is dan gauw gekozen. De theoretische moeilijkheid is dan wel omzeild maar niet opgelost. Deze moeilijkheden zal men, wanneer men niet tot grondslagvernieuwing kan komen, bij een partij als de ARP altijd houden.

Er zouden meer verschijnselen zijn te noemen die het beeld van de protestantse partijen, ook in hun onderlinge verhouding, bepalen, maar in verband met de toenemende internationalisering zijn vooral twee omstandigheden, die overigens onderling ook weer samenhangen, van grote invloed geweest, en wel één met een meer nationaal, een ander met een meer internationaal karakter.

Om met de laatste te beginnen: de protestantse partijen hebben, na hun bloeitijd met Kuyper en Lohman, in de laatste decennia niet meer een eigen benaderingswijze tegenover de buitenlandse politiek ontwikkeld. Nu is dit niet tot de protestanten beperkt. Alle Nederlandse partijen vertonen in dit opzicht hetzelfde beeld. Wanneer er divergerende meningen zijn (b.v. over de gang der Europese integratie) dan divergeren niet partijen, maar personen (bijv. Prof. Geyl en Prof. Brugmans, beiden socialist - althans Prof. Brugmans was dit vóór zijn conversie).

Deze partij-politieke eensgezindheid doet wat vreemd aan wanneer men overweegt dat beginselen die, losgelaten op de merkprijs, zeer welsprekend zijn, met betrekking tot het buitenlands beleid òf stom zijn òf hetzelfde beweren. Natuurlijk vindt dit zijn verklaring voor een belangrijk deel in ons neutraliteits-verleden, toen het zelfbehoud van de staat wel tot een zelfde gedragslijn moest voeren, laveren als men moest tussen de mogelijke expansiezucht van de grote continentale landen, met het oog op het moederland, en de machtspositie van het zeevarende Engeland, met het oog op de koloniën.

Met betrekking tot de protestanten komt hier echter nog iets bij. Zij baseren hun politiek op het protestantse christendom en men zou zich dus in 't bijzonder moeten

[p. 5]

afvragen of hun belangstelling niet vooral zal zijn uitgegaan en nog zal uitgaan naar die landen die ook door de reformatie zijn beïnvloed en waar het maatschappelijk leven door het protestantisme is gekleurd.

Die voorkeur heeft zich indertijd voorgedaan. Groen van Prinsterer heeft hier, daar hij vreemde vogels als Von Haller en Guizot aanvankelijk tot zijn geestverwanten rekende en eerst op oudere leeftijd is losgeweekt van zijn affecties voor het ancien régime, weinig toe bijgedragen. Maar Kuyper heeft zich ook hier zeer actief betoond.

Aanvankelijk, vóór 1900, was hij vrijwel uitsluitend Angelsaksisch georiënteerd en vooral in Amerika geïnteresseerd, een land dat zijn bijzondere voorliefde heeft behouden. Wat Engeland betreft verwachtte hij veel van de politiek van Gladstone in wiens politieke omgeving hij, daar geïntroduceerd door zijn vriend Lord Reay, zo nu en dan vertoefde, voornamelijk in Oxford.

Zijn verwachtingen van het protestantse Engeland werden evenwel de bodem ingeslagen met de vervanging van Gladstone als minister-president door Chamberlain en de daarmee gepaard gaande verandering van de Engelse politiek tegenover de Boerenrepublieken in Zuid-Afrika. Kuyper heeft zich met deze zaak intensief bemoeid, als particulier en later ook als minister-president.

De weerzin tegen Engeland en deszelfs perfiditeit, door de Boerenoorlog bij hem opgewekt, heeft hem zijn leven niet meer verlaten en zo verrukt als hij eerst was van het Gladstoniaanse Engeland, zo afschuwelijk vond hij dit land later. Al snel gaan zijn sympathieën dan de Duitse kant op, hetgeen zich overigens met zijn aversie jegens het Pruisische conservatisme en het daaraan geliëerde legitimisme van Stahl moeilijk liet rijmen.

Omstreeks dezelfde tijd dat de door de Boerenoorlog verwekte afschuw jegens Engeland ontstond, vestigde zich in ons land de neutraliteits-politiek steeds steviger. Daar er hierdoor van actieve buitenlandse politiek geen sprake was werd de protestantse houding van die dagen tegenover het buitenland als het ware voor vele jaren gefixeerd. Ondanks Colijn, die zekere Engelse bindingen had, duurt die fixatie thans nog voort en dezelfde rillingen die Kuyper na 1898 over de rug liepen wanneer hij aan Engeland dacht, bevangen nu nog vele protestantse politici. Toen MacMillan deze zomer de politiek om een andere methode te gebruiken bij het overleg met de Russen introduceerde, verscheen er prompt een hoofdartikel in Trouw dat verband legde tussen MacMillan's politiek en de onkerkelijkheid in Engeland, en toen er in de Engelse pers een - overigens kwalijk en onjuist - spotprentje over De Gaulle en Adenauer bij het graf van Laval verscheen, kreeg het chr.-nationale Friesch Dagblad het zo hevig op zijn heupen dat een stortvloed van jaartallen moest adstrueren hoe Engeland overal en altijd ten detrimente van Europa had geknoeid. In gesprekken met vooral ouderen onder de protestanten valt het op hoezeer hier de Boerenoorlog nog een levend begrip is.

Deze door de Boerenoorlog gefixeerde anglophobie kreeg tengevolge van het naoorlogse integratie-streven een staartje, want het heeft bevorderd dat een eigen protestantse benadering met betrekking tot de Europese integratie, tot uiting komend bijvoorbeeld in een voorliefde voor de partners ervan, zich niet heeft gerealiseerd. Lag het in de lijn der verwachtingen dat de protestantse partijen vooral aandacht zouden schenken aan het protestantse deel van Europa, waar ook de politieke partijvorming een ander beeld vertoont dan de driedeling die in het Europese parlement voorkomt, die verwachting kon niet in vervulling gaan daar met het loslaten van de binding aan Engeland, gepaard gaande met Scandinavië, dat Engeland meer gedwee dan trouw pleegt te volgen, slechts midden- en zuid-Europa overbleef. Afgezien van het eeuwig neutrale Zwitserland heeft alleen Duitsland een protestantse minderheid die dan nog is gekortwiekt door de Duitse splitsing, waardoor het overwegend protestantse noorden in de DDR belandde. Daar komt dan nog bij dat het Duitse protestantisme hoofdzakelijk luthers van origine is en, volgens de boekjes, lutherse politieke ideëen, gestoeld als zij maar al te vaak zijn op het trieste adagium cuius regio eius religio, zijn nu niet zo bevorderlijk geweest voor Duitslands democratische ontwikkeling.

Deze gang van zaken, waardoor de protestantse politiek in een alternatiefloze positie terechtkwam (een bijzonder getuigenis hiervan geeft C.P. Hazenbosch in zijn bijdrage tot de bundel Bene Meritus) werd nog bevorderd door de tweede, de meer nationale omstandigheid die in dit verband de aandacht vraagt.

Dit is het verschijnsel van de vernauwende werking die de doorbraak, in wijder verband wat men, gebruikmakend van een contradictio in terminis, de christelijke saecularisatie zou kunnen noemen, op de protestantse partijen heeft uitgeoefend.

Omdat liberalen en socialisten veel minder

[p. 6]

dan vroeger antithetische trekken tegenover het christendom vertoonden, kwamen vooral de protestanten in het defensief. Nu is die defensie nog tot daar aan toe, maar de doorbraak dwong hen juist de verdediging te betrekken op de minimum-stelling van het beginsel alléén.

Dit is een verengende beweging geweest, die, hoewel vrijwel het enige wat restte toen de doorbraak er eenmaal wàs, toch een breuk betekende met de vooroorlogse ontwikkeling, die, in plaats van in een vernauwende beweging, zich veel meer in een verbredende richting had bewogen. Lohman postuleerde allang voor de oorlog de doorbraak, niet in socialistische, maar in protestantse richting, toen hij in zijn brochure De Scheidslijn schreef: ‘Mogelijk is het ook dat iemand - al is hij geenszins een Christusbelijder - practisch toch hetzelfde beoogt; immers zijn de op de christelijke godsdienst berustende beginselen uiterst verstandig, rationeel’. Doordat niet het protestantisme, maar het socialisme zich verbreedde en de protestantse partijen na de oorlog als enige van alle partijen niet tot een vernieuwing kwamen, noch in naam, noch in organisatie of opzet, kreeg de defensie, betrokken op de stelling van het beginsel, een fetischistisch karakter. Dit beginsel-fetischisme ging de ARP beter af dan de CHU, maar de laatse groep, onthoofd als ze was door het vertrek van haast alle enigzins brillerende figuren, kon nauwelijks meer reageren.

Staan de protestanten, wat de practische politiek betreft, als vanouds ongeveer in het midden, hetgeen ze niet veel van de rooms-katholieken in dit land doet verschillen, principiëel moest de distantie tegenover de KVP, die er altijd was geweest, wel worden verzwakt, zowel door het verscherpen van de verhouding met de liberalen en socialisten die het bestaansrecht van de protestantse partijen domweg ontkenden en daardoor aantastten, als door het aannemen van de protestantse houding te staan of te vallen



met het beginsel. Dat het vallen dreigt te worden, en wel in KVP-armen, is te verwachten, want met de rooms-katholieken hebben ze immers, ondanks alles, hun minimum, het christelijk beginsel, gemeen. Deze christelijke verbondenheid is niet dezelfde als die van de vooroorlogse coalitie-kabinetten. Toen viel het accent minder op het antithetisch staan van de christelijke partijen tegenover de anderen (al kwam dit natuurlijk ook voor) maar meer op de aversie die de andere partijen tegenover het christendom aan de dag legden, hetgeen een beginselstrijd toen een meer op realiteiten betrekking hebbend karakter gaf. Daar kwam voor de protestanten dan nog bij dat hun positie, internationaal gezien, niet relevant was voor de nationale politiek en dat zij, wat hun aan kwantiteit ontbrak, ruimschoots compenseerden met de kwaliteit van hun regeerders. Dit laatste is nu eigenlijk nog zo.

De christelijke verbondenheid van de laatste tijd evenwel, bevorderd zowel door de doorbraak als de reactie daarop van de protestanten, is nu veel meer een gevolg van het ook hier welhaast zonder een alternatief zijn van de protestantse politiek, evenals dat ten aanzien van het buitenlands beleid het geval was.

*

Hoewel het altijd nogal onzinnig is zich over te geven aan overpeinzingen over wat had kunnen gebeuren is het toch wel duidelijk dat de protestanten de laatste jaren meer de indruk wekken gedrevenen te zijn en zich in onwrikbare stellingen te hebben laten manoeuvreren, dan dat ze met enig inzicht en visie hebben getracht de komende dingen in een hun meer passende richting te duwen.

Of dat laatste nog kan is twijfelachtig en behoort bovendien tot een ander chapiter, evenals de beantwoording van de vraag of het iets had uitgehaald wanneer het wel was gebeurd. Maar dàt het niet is gebeurd is al welsprekend genoeg.