Hollands Weekblad. Jaargang 1

Een zelfbeschuldiging
H. van Galen Last

De eenmansredactie van het Hollands Weekblad heeft in het vorige nummer zijn geloof in commissies bekend. Met tien mensen komt men tot betere resultaten dan waartoe één man in staat is, en als men één man iets laat doen staat de weg naar dictatuur open, schrijft de enige redacteur van dit onvolprezen tijdschrift. Het verlangen naar sterke mannen met grote bevoegdheden is ook in ons land weer aan het toenemen, zegt hij met geheven wijsvinger. En inderdaad, wij zijn allen schuldig! Tot voor enkele jaren waren de redacties van nederlandse tijdschriften zo veelkoppig dat een maandblad op het idee kon komen de overige redacties uit te nodigen tot het houden van een voetbalcompetitie. Maar met Bert Bakker veranderde de situatie. Eén sterke kerel bleek een heel, nou ja, een maandblad aan te kunnen; er was eerst nog wat afkeurend gemompel, maar daar kwam een paar jaar later Poll, ook alleen, en nog wel met een op tijd verschijnend weekblad en alle democratische geesten in Nederland vergaten tegen zo'n opeenhoping van macht protest aan te tekenen. Eén man is opwindender dan een commissie, onthult Poll nu, één man prikkelt de fantasie, de eerzucht en de werklust. Wat een licht werpt hij daarmee op de verste schuilhoeken van ons onderbewustzijn, want zonder dat we het zelf wisten was dat natuurlijk de oorzaak van al onze ijver: voor een redactie van een elftal sufferds waren wij niet in beweging te krijgen, maar voor die sterke, opwindende, prikkelende Poll die alles in zijn eentje doet, gaan wij door het vuur, sterker, beginnen wij te schrijven! En zo ver was het al met ons gesteld dat wij dat

[p. 13]

alles nog niet zouden hebben opgemerkt als Poll het ons niet had voorgehouden: het verlangen naar sterke mannen is weer aan het toenemen in ons land! Wij beseffen nu in de val gelopen te zijn; Poll is zijn blad alleen begonnen om ons vorige week, en hoe terecht, te kunnen beknorren. In-verdrietig gestemd over onszelf verlieten wij de kerk.

*

Maar na onze tranen te hebben afgeveegd blijven wij bereid om met hem te praten. Wel moet ik vooraf de lezer waarschuwen dat een gesprek tussen Poll en mij over het onderwerp dat hij aansneed, een gesprek tussen leken zal blijven, maar misschien willen straks sommigen, die beter thuis zijn dan wij in politieke en staatsrechtelijke geschiedenis, hun licht laten schijnen over wat mij zo interesseert.

Poll schrijft aan het eind van zijn stuk dat commissies vervelend zijn, maar dat zij rechtvaardiger en efficiënter zijn dan één man. Dat lijkt mij een stelling die juist nog te bewijzen viel, vooral waar hij eerder schreef dat het overleg van een commissie zich meestal op het niveau van de laagste intelligentie afspeelt. Sterker, hij leek zijn eigen stelling afdoende te hebben ondermijnd toen hij zei dat men het werk aan één man overdraagt als commissies schade opleveren. Hier ligt een tegenstrijdigheid die Poll, lijkt mij, niet heeft weggewerkt.

Maar als ik hem goed begrijp berust zijn verdediging van de commissies vooral op de overtuiging dat zij de democratie beschermen, dat zij barrières vormen op de weg van lieden die het allemaal wel even alleen zullen opknappen. Ik geloof niet dat de zaken zo eenvoudig liggen. Ook ‘commissies’ kunnen voor de democratie een belemmering zijn, dat heeft onze regentenstand in de achttiende eeuw bewezen. Ook commissies kunnen een dictatuur uitoefenen, even enthousiast en hardhandig als welke eenling ook, dat weten wij sinds de franse, russische en chinese revoluties. Dit zijn extreme, maar niet zulke vergezochte voorbeelden als het lijkt. In ons land kan iedereen die wel eens met commissies te maken heeft gehad - een ervaring die bijna niet is te ontlopen - constateren hoe gemakkelijk de oude, ondemocratische regentenmentaliteit zich van zulke vergaderingen meester maakt, om nog te zwijgen over het bezwaar dat de verzuiling vaak voor een democratische werkwijze van die commissies oplevert. Niet kenmerkend voor een democratie lijkt mij of veel werk door één of door tien man wordt gedaan; bepalend is of de macht die wordt uitgeoefend controleerbaar is en de goedkeuring draagt van een meerderheid.

Voor zover mijn ongeoefende ogen dat zien is de keuze vandaag dan ook niet tussen commissies of sterke mannen. Het probleem is dat op het ogenblik commissies en sterke mannen overal samen voorkomen, en dat de individuele burger misschien steeds meer geneigd is om de zaken maar aan commissies of sterke mannen over te laten, in het gevoel dat hij al die ingewikkelde zaken niet meer kan volgen, laat staan er invloed op uitoefenen. Commissies ontbreken niet in de communistische wereld, noch in de militaire dictaturen van zuid-Europa en Azië. In een klein land als het onze merken wij nog niet zo veel van sterke mannen, maar in alle grote landen om ons heen is dat anders. Wij hebben vermoedelijk een heel wat minder goed functionerende democratie dan de Engelsen, maar hun premier is zeer duidelijk de sterkste man van het land, die - als ik kenners van het engelse parlementaire stelsel geloven mag - over veel meer macht en bevoegdheden beschikt dan ooit bij ons een minister-president in handen is gelegd. En nog meer macht in eigen land, zegt men, bezit de president van de Verenigde Staten. Verscheidene franse staatsrechtdeskundigen wezen de constitutie van de vijfde republiek af omdat de functie van de president in die republiek te veel leek op die van de amerikaanse president; die had toch al te veel bevoegdheden, vonden zij, zonder de democratie in Amerika overigens in twijfel te trekken, daar moest dus niet nog een schepje bovenop worden gelegd. Als het waar is dat commissies zo veel efficiënter en democratischer zijn dan sterke mannen, dan werd geen land voorbeeldiger geregeerd dan Frankrijk tussen 1946 en 1958 - daar was het kabinet een zeer uitgebreide commissie, sterk afhankelijk van weer andere commissies en met een premier die amper de voorzittershamer mocht vasthouden.

Het lijkt mij dan ook niet juist te spreken van een verlangen naar sterke mannen; het probleem is dat wij er in dit stadium van de geschiedenis blijkbaar niet buiten kunnen. Wij zitten er mee, met de presidenten van Amerika en Frankrijk, met de premiers van Engeland en West-Duitsland, met de amerikaanse ministers van buitenlandse zaken die, als zij doodgaan, nauwelijks kunnen worden opgevolgd omdat zij zo lang zo hardnekkig de touwtjes in eigen handen hadden ge-

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

[p. 14]

houden; met de partijleiders, de vakbondsleiders en de managers, al of niet alleen of verenigd in commissies, en wij hebben het gevoel dat er veel te veel gebeurt zonder onze toestemming. Leven wij werkelijk in l'ère des tyrannies, zoals Elie Halévy die 25 jaar geleden voor zich zag en die hij voorspelde over de hoofden van Hitler en Mussolini heen? Het was geen schrikwekkend toekomstbeeld zoals Orwell ons later heeft voorgezet, maar juist door zijn gedempter en genuanceerder kleuren misschien wel ‘natuurgetrouwer’. Maar hier laat ik het woord verder graag aan de specialisten. Ik hoop tenminste dat zij niet zullen zwijgen. En ook dat zij in geen geval ons willen doen geloven dat alle problemen worden opgelost door te stemmen op de V.V.D.

Naschrift

De specialisten zullen waarschijnlijk zeggen: over wat voor soort commissies praten jullie eigenlijk, en over wat voor soort sterke mannen. Zij zullen dan aanraden onderscheid te maken tussen bestuurscommissies en adviescommissies, tussen commissies waarvan de leden verantwoording en gehoorzaamheid verschuldigd zijn aan de belangengroepen die zij vertegenwoordigen, en commissies van mensen die ieder op hun gebied alleenheerser zijn, tussen commissies op hoog en laag niveau, tussen overheidscommissies en commissies die los staan van het staatsbestuur. Zij zullen adviseren van soort tot soort en zelfs van geval tot geval te onderzoeken of het werk van een commissie beter door een eenling gedaan kan worden, en omgekeerd.

Ook het begrip sterke man zullen zij, en met evenveel recht, relativeren. Zij zullen bijvoorbeeld wijzen op de grote verschillen tussen de dictatoriale positie van De Gaulle, die zich veel grotere bevoegdheden heeft toegeëigend dan zijn naoorlogse voorgangers en wiens woord wet is, en de situatie van Dulles die een sterke man was binnen de grenzen van zijn functie en die bij het nemen van beslissingen veel sterker gebonden was aan president, parlement, departement en publieke opinie dan men nu, in een fase van posthume heldenverering, aanneemt.

Maar hoeveel verheldering de specialisten ook in het begrippenpaar kunnen aanbrengen, zij bezitten niet de macht om te bepalen welke bestuursvorm in een land of in een organisatie gekozen wordt, een dictatoriale of een democratische. Die macht hebben de verzamelde leken, zowel in als buiten commissies. Zij denken generaliserend, en zij laten zich meestal meer beïnvloeden door hun emoties - hun ergernis, rancune en vertrouwen - dan door de adviezen der specialisten. Zij zijn het die gemakkelijk in vervoering raken over de ene man die alle moeilijkheden wel zal oplossen. Zij zijn het ook die snel wantrouwend staan tegenover de onpersoonlijke, niet tot de verbeelding sprekende, traag werkende commissies. Velen van hen schelden op de bureaucratie, de verzuiling, Den Haag, de corruptie en de algemene onbekwaamheid. Dat zijn ook de mensen die het meeste smullen van het boekje van Parkinson, en die bij iedere kleine of grote misstand die in de openbaarheid komt zeggen: ja, dit wordt nu tenminste gepubliceerd, maar je zou schrikken als je wist hoeveel vuiligheid er voor ons, gewone burgers, verborgen blijft. Het wordt hoog tijd dat er eens een grondige schoonmaak wordt gehouden.

Dat is de gezindheid van de meerderheid der Telegraaf- en Elsevier-lezers. De antipathie tegenover de commissie is er een onderdeel van. Wie zich tegen deze mentaliteit verzetten wil ontkomt ook niet aan een partij kiezen tegen de sterke mannen met bevoegdheden die het evenwicht tussen de drie machten, of een democratische verhouding tussen de zuilen, de politieke partijen of de op andere manieren gerangschikte belangengroepen verstoren. Een van de instrumenten voor een democratische bestuursvorm is nu eenmaal de commissie, hoe gemakkelijk dat instrument ook misbruikt kan worden en hoe weinig inspirerend het werken in commissieverband voor deelnemers en buitenstaanders ook is.

Wanneer men het erover eens is dat het democratische bestuurssysteem te verkiezen is boven een meer dictatoriaal ingericht stelsel, zal men voor de figuren met grote kwaliteiten plaatsen moeten scheppen in de colleges, commissies, parlementen, kabinetten of raden van bestuur, en niet daarboven. Soms zal het voor alle betrokkenen beter zijn als de grote man een plaats krijgt onder of naast de hoogste commissie, bijvoorbeeld als secretaris-generaal, algemeen adviseur of voorbereider van een wetsontwerp. Maar hoe men zijn positie ook regelt, men zal er steeds voor moeten zorgen dat zijn bevoegdheden kleiner blijven dan die van de ‘verenigde vergadering’. Hij zal in zijn functie steeds minder macht moeten bezitten dan de meerderheid van de commissie waar hij in zit of buiten staat - zoals tenslotte ook een redacteur van een weekblad in meer dan één opzicht van anderen afhankelijk is.

K.L.P.