Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 8]

De Gaulle, Revel en Rozemond
door H. van Galen Last

En de kritiek van Jean-François Revel dan? is mij wel gevraagd na mijn stuk over De Gaulle (H.W. 22). Ik vind het jammer dat er twee artikelen naar aanleiding van Revel in het H.W. hebben gestaan, zonder dat diens wijze van polemiseren ook maar ergens van dichtbij werd bekeken - ik kreeg trouwens al meer de indruk dat met name J.J. Peereboom zo verrukt is als iets hem aanleiding tot een overpeinzinkje kan zijn, dat het niet bij hem opkomt om ook de geldigheid van die aanleiding te onderzoeken.

Revel past de tekstkritische methode van F.R. Leavis en zijn school in Engeland en van de amerikaanse ‘new criticism’ toe op de stijl van De Gaulle's geschriften en redevoeringen. Die methode heeft zijn voordelen: de teksten zijn steeds bij de hand, de criticus houdt zich angstvallig bij zijn onderwerp, er ontstaat soms een prettig gevoel van saamhorigheid tussen de criticus en zijn lezer, die het vaak toeschijnt of zij als twee dakshonden met elkaar optrekken, zich nu eens van elkaar verwijderend en dan weer samenkomend, maar steeds met de neus over dezelfde grond. Ik vind Revel niet zuur, maar na de 160 blz. van zijn boekje naast hem te hebben doorgesnuffeld, ben ik minder dan Peereboom te spreken over zijn jagerstalenten, al geef ik toe dat hij veel goed maakt met dat mooie grapje aan het slot (De Gaulle die ‘generaal’ met een hoofdletter schrijft als hij het over zichzelf



heeft, en met een kleine in alle andere gevallen.)

Dat De Gaulle niet afkerig is van retoriek; dat zijn stijl vaak archaïserend is, met een voorliefde voor het frans uit de 17e eeuw, en meer de grote beweging zoekend van het scherpe, concrete detail; dat hij zichzelf graag als een standbeeld ziet - dat alles ziet Revel juist, maar erg nieuw is het niet. Zo zou ik, in alle bescheidenheid natuurlijk, willen opmerken dat ikzelf die karakteristieken reeds heb genoteerd in mijn besprekingen van De Gaulle's mémoires in Het Parool, ruim een half jaar voor het verschijnen van ‘Le style du Général’. Revel heeft echter bladzijden nodig om dit alles te bewijzen, en ook dat De Gaulle zo vervuld is van zichzelf - merkwaardig gebrek aan economie van iemand die de ander zijn gemors met woorden verwijt, want dat de generaal vervuld is van zichzelf heeft hij, in enigszins andere woorden uiteraard, ronduit erkend in zijn mémoires; Revel had zich dus zijn gezoek naar bewijs kunnen besparen.

Maar tot zover kan ik nog met hem meegaan, niet meer waar hij de indruk wekt het gevoel te hebben De Gaulle met deze ‘ontdekkingen’ al half te hebben ontmaskerd. Retoriek in iemand's stijl? Weg met die stijl dan. Dat retoriek ook bij een bepaald soort stijl kan behoren zonder dat die daarmee integraal hoeft te zijn veroordeeld, komt bij Revel niet op. Toch zijn er, om alleen bij deze eeuw te blijven, sterke voorbeelden genoeg: Pasternak, Malraux, Faulkner hebben weinig met elkaar gemeen, maar van geen van drieën kan men zeggen dat het retorische hun erg tegenstaat. Ik houd niet van De Gaulle's stijl, dat heb ik ook al eerder gezegd, maar alle aanmerkingen van Revel wissen het feit niet uit dat De Gaulle vrij nauwkeurig kan zeggen wat hij wil op de manier zoals hij het wil. Het maken van taalfouten is evenmin een privilege van De Gaulle, zoals Revel schijnt te denken.

[p. 9]

Wie de kritieken van de tijdgenoten op de eerste werken van Goethe leest, krijgt een zeer eenstemmig oordeel: de man kent de eerste beginselen van het duits nog niet, en vóór Revel hebben verschillende fransen met grote ijver aangetoond dat Proust, Gide en Valéry wel veel schreven, maar dat er heus geen woord frans bij was. ‘Un homme qui écrit bien n'écrit pas comme on a écrit, mais comme il écrit, et c'est souvent en parlant mal qu'il parle bien’ - ik wil Montesquieu ook eens pro-De Gaulle citeren, in plaats van anti zoals Revel doet.

Een groter bezwaar: Revel beseft nergens dat de woorden van een man van actie in andere zin functioneel zijn dan die van een schrijver bijvoorbeeld, dat hij zijn woorden niet belangeloos gebruikt, dat zij daarom anders beoordeeld moeten worden dan de woorden van onschuldige, of in ieder geval daadloze mensen. Een staatsman die zijn ware intenties verhult, die alle moeite doet om zich niet, vóór het hemzelf goeddunkt, op dit of dat standpunt vast te leggen - Revel ziet daarvan alleen de ontwijkende taal die er, terecht, het resultaat van is, en hij vindt het in één woord schandalig! Woorden moeten de werkelijkheid verhelderen, dat is een brave stelling, maar het betekent nog niet dat een staatsman nu maar altijd ronduit moet zeggen waar het op staat, ongeacht de situatie waarin hij zich bevindt. Er wordt, in De Gaulle's redevoeringen, overigens juist meer werkelijkheid verhelderd dan in die van enig ander staatsman vandaag. Dat is uiteraard een subjectieve mening, en het is waar dat, vooral op het eerste gezicht, zijn redevoeringen op uiteenlopende manieren kunnen worden gelezen, maar dit laatste geldt ook voor de Bijbel, Shakespeare en Nietzsche, die daarom door de één verhelderend en door de ander duister en ongrijpbaar worden gevonden. Het verbaast mij niet dat Revel, die uit zijn geschrift overtuigend tevoorschijn komt als iemand die van de politieke actie en situatie geen enkel benul heeft, De Gaulle alleen maar een duisterling vindt. Wel verbazingwekkend blijft dat hij zich desondanks aan zo'n onderwerp heeft gewaagd, en dat hij, die zo graag de lege hulzen van de generaal wegvaagt, zijn boekje heeft gegoten in een zinloze dialoogvorm, want Nemesius en Eumathe - hoe 18e eeuws doen zulke namen aan! - zijn het tot in de détails met elkaar eens.

Ik kan hier niet alle betwistbare conclusies, onnauwkeurigheden en onjuistheden, die Revel opschrijft, aangeven; wel enige voorbeelden.

Blz. 52. Revel, om zijn stelling te bewijzen dat De Gaulle alleen met beslistheid kan optreden als het er om gaat de belangen van ‘la droite toute entière’ te verdedigen, wijst op De Gaulle's krachtige persoonlijke ondersteuning van Pinay's financiël-economische politiek. Hieruit zou men moeten concluderen dat Revel niet weet dat er ook bij rechts - de purist Revel gebruikt de termen ‘links’ en ‘rechts’ met weinig pudeur - scherpe kritiek geleverd is, en nog altijd wordt, op de maatregelen van Pinay, en vaak onder aanvoering van de gaullistische partij-secretaris Chalandou. In ieder geval rekent Revel op deze pagina Mollet's socialisten tot links, maar dan is zijn bewering op blz. 53 weer onjuist als zou De Gaulle zich bij de verkiezingen uitsluitend bezorgd hebben getoond over het lot van rechts. Le Monde, een niet-socialistisch blad dat ook Revel leest, maakte melding van een kabinetsvergadering na de verkiezingen, waarop De Gaulle met opvallende nadruk zijn spijt had betuigd over de socialistische verliezen.

Blz. 88. Op een woelige bijeenkomst in Dakar zei De Gaulle: ‘Eh bien! je vois qu'on s'amuse, quand De Gaulle est là!’ Waaruit Revel onmacht leest om te begrijpen dat mensen hem vijandig gezind kunnen zijn. Er zullen meer lezers zijn als ik die hier bij Revel een bedenkelijke onmacht constateren om ironie of sarcasme te herkennen.

Blz. 102. Directe persoonlijke contacten moeten De Gaulle erg moeilijk vallen, zegt Revel, op een manier alsof hiermee een geheime zonde zou zijn blootgelegd. Is het waar? Men zou het niet zeggen als men de respectabele lijst van fransen en niet-fransen ziet die ‘diep onder de indruk’ of ‘bekeerd’ bij hem vandaan zijn gegaan. En dat De Gaulle denkt dat alle fransen zijn aanhanger zijn geweest, zijn of het nog eens zullen worden, is minder ridicuul dan Revel het voorstelt. Mitterrand, de enige onverzoenlijke anti-Gaullist tot nu toe van alle bekende franse politici, verklaarde de dag vóór de bekende smeerlapperij met hem werd uitgehaald, dat iemand van De Gaulle's formaat maar eens in een eeuw voorkomt.

Blz. 138. Revel beweert dat De Gaulle ‘sur le fond’ accoord gaat met de integratie-politiek in Algerije; dat hij de mogelijkheid van een onafhankelijk Algerije niet onder de ogen durft zien, en dat hij meer dan ooit eens is met een onverbiddelijk streven naar een ‘Algérie française’ - hoe eens hebben de afgelopen weken aangetoond. Voor mij zijn zulke beweringen een aanwijzing te meer voor het vermoeden dat Revel een weinig nauwkeurig lezer van De Gaulle's mémoires is geweest.

Blz. 162. Als De Gaulle het ergens over ‘les libertés’ heeft in plaats van ‘la liberté’,

[p. 10]

zegt Revel aha! dat heeft hij van Maurras. Ik zou zeggen dat, waar Revel zo gesteld lijkt op een adequaat woordgebruik, hij juist geen bezwaar zou moeten hebben tegen het meervoud dat De Gaulle bij die ene gelegenheid gebruikte.

Revel leidt ook, uit De Gaulle's misbruik van metaphoren, af dat hij niet van het concrete houdt, en dat hij er afkerig van is om een actie tot in de détails voor te bereiden: vandaar zijn arbitrages die meer een onmacht tot werkelijke interventie dan iets anders zouden zijn. Ik vind ook dat De Gaulle zijn olympische houding, zoals nu tegenover de dreigbriefschrijvers, chanteurs en sluipmoordenaars, te ver drijft. Hij had meer kunnen doen dan vragen stellen in de ministerraad waarom die of die nog niet zijn opgesloten - al in april signaleerde Le Monde dat een minister er zijn eigen spionnagedienst met vertakkingen in de andere ministeries op nahield, maar de generaal vond het blijkbaar niet de moeite waard om Soustelle tot de orde te roepen, van oordeel misschien dat deze gangster-etnoloog minder gevaarlijk is binnen de regering en in Parijs dan buiten in Algiers. Kranten worden door zijn eigen ministers, en tegen zijn uitdrukkelijke wens, in beslag genomen en hij doet er, zolang het niet te vaak gebeurt, niets tegen - al schrijft men het opnieuw verschijnen van La Question en La Gangrène aan zijn persoonlijke interventie toe. Men kan zoveel lankmoedigheid betreuren, maar men hoeft er nog geen gebrek aan daadkracht in te zien - met dat verwijt is zijn loopbaan te zeer in strijd. Het is waar dat Revel hem geen dictator noemt, maar hij beseft toch onvoldoende dat iemand met De Gaulle's bevoegdheden beter wat al te lankmoedig dan al te bedillerig kan zijn. Tot zover echter Jean-François Revel.

Dan het in dit nummer afgedrukte stuk van S. Rozemond jr. die enerzijds een heleboel overhoop haalt, terwijl hij aan de andere kant blijkbaar slecht heeft begrepen waar het mij om te doen was - het oefenen van kritiek op de manier waarop de nederlandse bladen die ik al of niet geregeld lees, op De Gaulle hebben gereageerd. Mijn stuk was niet bedoeld als een verheerlijking door dik en dun van De Gaulle, al bracht mijn uitgangspunt en mijn opinie van hem mee dat ik, tegen die nederlandse bladen in, vooral zijn m.i. te vaak vergeten kanten liet spreken. Denkt de heer Rozemond dat ik daarom achterdocht tegen en kritiek op De Gaulle ongepast vind? Tot zulke primitieve geesten hoop ik nooit te behoren. In mijn stuk hoopte ik op een bekwame oppositie in Frankrijk - maar ik zie die niet - en in mijn artikelen in Het Parool schreef ik dat argwaan tegenover hem geboden is. Ik denk niet die woorden ooit nog eens te herroepen. Hoe zou men anders dan argwanend kunnen staan tegenover mensen die aan de macht zijn? Maar om hieruit te concluderen dat machthebbers niet bewonderenswaardig kunnen wezen heeft mij altijd het toppunt van kinderachtigheid geleken. Dat zij inderdaad maar zelden bewonderenswaardig zijn is alleen een reden te meer om bewondering niet te onthouden aan de enkeling die het toekomt.

Voor het overige ontken ik te hebben gesuggereerd dat de franse oppositie-pers hier een best-seller zou zijn, ontken ik dat kolonel Bigeard ooit zou zijn ontslagen door De Gaulle of wie dan ook, ontken ik dat... maar ik geef het op.

Het is opmerkelijk dat de heer Rozemond de juistheid van de door mij gegeven feiten niet in twijfel trekt, en dat hij de meeste conclusies die uit die feiten werden getrokken ongemoeid laat - zoals de ontoereikendheid van vele nederlandse persreacties op de figuur van De Gaulle, de angelsaksische invloeden op onze pers, het problematische van De Gaulle's ‘nationalisme’, dat in mijn ogen niet rassistisch, niet isolationistisch en niet haatdragend is. De heer Rozemond wil, geloof ik, voornamelijk zeggen dat De Gaulle in koloniale zaken minder vooruitstrevend is dan ik denk, zonder overigens te ontkennen dat hij de enige staatsman ter wereld is geweest tot nu toe die al zijn koloniën, en ‘en bloc’, de gelegenheid heeft gegeven om de onafhankelijkheid te kiezen.