Hollands Weekblad. Jaargang 1

Praktijk van planeconomie viel bij kolen niet mee
door E. Damen

De vorige week heeft de raad van ministers van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal besloten bepaalde subsidies aan de Belgische steenkolenindustrie over enige weken niet langer te handhaven. Een lichte vermindering van de Belgische steenkolenproduktie kan daarvan het gevolg zijn. Een ander gevolg is politieke repercussie in de relatie van de Belgische staat tot de Europese gemeenschappen. Tegelijkertijd met het bekendmaken van dit besluit is namens de Hoge Autoriteit van de kolen- en staalgemeenschap een poging aangekondigd om tot een Europees energiebeleid te komen, waarvoor enkele lid-staten van de E.G.K.S. evenwel voorshands nog weinig voelen.

In zekere zin is men op de goede weg indien men economische problemen door de betrokken economische instituten in redelijk onderling overleg wil laten oplossen. Men is nog zeer ver verwijderd van het doel om in Europa - althans in het Europa der zes landen: Benelux, West-Duitsland, Frankrijk en Italië - evenwicht te bereiken tussen vraag en aanbod van energiebronnen. Het wordt nu overal aanvaard, dat de overproduktie van steenkolen een structurele zaak is en geen conjuncturele. Het heeft zeer lang geduurd voordat dit inzicht er algemeen was. Nu de staalindustrie op vrijwel volledige capaciteit werkt en de overproduktie aan kolen blijft bestaan, staat het vast dat de overproduktie aan kolen niet het gevolg was van een conjunctureel lager verbruik. In de energievoorziening wordt het aandeel van de aardolie voortdurend groter. De huidige kolencrisis temidden van een overigens evidente hausse voor het economische leven als geheel is het gevolg van de structurele verandering van de bases van energieproduktie en verwarming: de kolen worden verdrongen door de lichter hanteerbare aardolie. Dit wordt in de hand gewerkt door een prijsverschil ten gunste van aardolie. Het verschijnsel heeft zich in de dertiger jaren al aangediend, doch werd toen niet als probleem onderkend, ook al omdat de tijd te kort was doordat het uitbreken van de tweede wereldoorlog de invoer van aardolie onmogelijk maakte. Daarenboven was men toen nog maar in zeer beperkte mate technisch ingesteld op het gebruiken van aardolieprodukten voor energiedoeleinden buiten het vervoer.

Na de tweede wereldoorlog heeft de snelle industrialisering het energieverbruik sterk doen stijgen. Aan de vraag naar steenkolen kon tot 1955 niet geheel worden voldaan en waar de kolen in gebreke bleven won de olie het eerste terrein; de consumptie heeft vervolgens de vele mogelijkheden - en de prijzen - van olie leren kennen en de toenemende overproduktie van steenkool begon. Wil men nu de Europese steenkolenproduktie verminderen op basis van de rentabiliteit der mijnen, dan zou het de eenvoudigste oplossing zijn om alle Bel-

[p. 6]

gische mijnen, met uitzondering van die in de Kempen, te sluiten. In het oudere Ruhrgebied moesten eveneens enkele mijnen dicht indien de rentabiliteit per mijn werd onderzocht en niet voor het Ruhrgebied als een geheel. De Duitsers zijn daartoe overigens tot op zekere hoogte bereid, al wordt deze bereidheid enigszins bemoeilijkt doordat een aantal steenkolenmijnen gecompliceerd financiëel aan de staalindustrie is verbonden en deze staalindustrie er niet aan zou denken kolen of steenkolencokes van elders te betrekken en eigen mijnen te sluiten.

De regeringen der zes landen - en ook die van Groot-Brittannië - hebben de crisis niet zien aankomen. Van de regeringen is het enigszins te begrijpen omdat de betrokken industrie weinig overzichtelijk en economisch niet zeer toegankelijk is. De Hoge Autoriteit heeft evenmin een goede neus gehad en heeft zelfs haar medewerking verleend tot het oprichten van de Europese gemeenschap voor atoomenergie, die een derde bedreiging voor de steenkolenindustrie gaat worden. Het heeft weinig zin te verwijzen naar tijdige publikaties - die er toch wel geweest zijn - over de ontwikkeling van de energiebehoeften en de rol van de steenkolen. De crisis is er nu al meer dan een jaar en wordt eindelijk als zodanig officiëel erkend.

In de eerste plaats is het weinig bemoedigend te moeten vaststellen, dat het verdrag op de E.G.K.S. in de paragrafen over de ‘crise manifeste’ kennelijk in het geheel niet aan de mogelijkheid van een afzetcrisis heeft gedacht, doch uitsluitend aan een niet te bevredigen grote vraag. In de tweede plaats is het voor het heden bijzonder ontmoedigend te moeten vaststellen, dat een werkelijke aanpak van het probleem tot dusverre geheel ontbreekt.

Het is namelijk evident dat twee dingen noodzakelijk zijn. Ten eerste vergt een verzorging van de Europese energiebehoefte met uitsluitend aardolie een aanzienlijke invoer, waarvan de financiering bij een te grote stijging de betalingsbalansen van verschillende landen in de war zou sturen. Het aandeel van de aardolie in de Europese energieverzorging moet dus in zekere zin correleren met de financieringscapaciteiten van de invoer van dit produkt. Ten tweede moet er een redelijke kostprijsverhouding tussen beide energiedragers worden bereikt, hetgeen mogelijk is zonder kunstgrepen, indien men bereid is de politiek er buiten te laten. Zowel bij kolen als bij olie speelt de kwaliteit een rol, bij kolen meer dan bij olie. Het marktaandeel van de kolen in de energie-opwekking moet dus uit de beste kolen bestaan en deze tegen de laagst mogelijke prijs. De consumptie moet in staat gesteld worden beslissingen van keuze te doen op basis van technologische mérites en financiële omstandigheden. Van een redelijke concurrentie is door een samenstel van historisch gegroeide elementen nauwelijks meer sprake, wellicht met uitzondering van Nederland. Ook in Nederland vormt echter bijvoorbeeld het kolentransport per spoorweg een dankbaar kluifje voor het staatsspoorwegbedrijf en is het veel te duur; olietransport, door de oliefirma's wijselijk overwegend in eigen hand gehouden, is goedkoper en eenvoudiger, onder andere door de buisleidingen en het wegtransport.

Daar deze twee dingen niet altijd duidelijk uit elkaar worden gehouden komt het voor, dat er kolen gebruikt worden waar beter olie gebruikt kon worden en dat er olie wordt gestookt waar kolen het beter zouden doen. Bij een redelijke benadering zouden zowel de mijnen als de oliefirma's dat toegeven. De marktverdeling is dus vertroebeld, al ligt er een soort psychologisch waas over deze markt, waaronder de olie de beste kansen maakt.

De bemoeienis van de overheden heeft zich vrijwel beperkt tot het op touw zetten van een oliebelasting in West-Duitsland, die blijkbaar volgens de laatste berichten niet zo bijster veel kans maakt er door te komen bij het parlement, al zullen, voordat deze belasting wordt afgewezen, politieke invloeden hun kracht doen gevoelen met een nog niet voorstelbaar gevolg en veel kans op succes op het laatste moment. De markt wordt bij deze belasting niet zuiverder, doch meer vertroebeld. Het is de vraag of de aardoliemaatschappijen van die belasting veel zullen merken in het volume van hun afzet. De man die olie stookt blijft olie stoken en krijgt een hogere kostprijs of een duurder huishoudbudget. De omvangrijke winsten en de grote zelffinanciering van de aardoliemaatschappijen doen daarenboven de vraag opkomen of de olieprijs ook na de belasting wel omhoog zal gaan.

Indien er nu een communautair gezagsorgaan bestaat, zou men verwachten dat dit met de groeiende moeilijkheden voor ogen een zekere planning zou voorstaan. Door de verdragsopzet van de E.G.K.S. was er in deze kwestie echter geen planeconomie mogelijk omdat de olie buiten het Schumanplan viel. Er zijn enige vage gedachten en er is op grond van de afwezigheid van een concreet beleid een zware crisis in het gezag van de Hoge Autoriteit. Doordat er nationa-

[p. 7]

le eigengereide en onderling verschillende maatregelen zijn genomen, is de E.G.K.S. wat de kolensector betreft feitelijk een stervende gemeenschap, zoals de idee van de gehele Europese economische gemeenschap een zware klap heeft gekregen door het ontstaan van de tweede gemeenschap onder Engelse leiding, ook al stelt tot dusverre die gemeenschap economisch niets voor.

Een redelijke mate van verder in het geheel niet dirigistische planning voor de verdeling van de levering aan de energiesector is er niet geweest; maar dat wil nog niet zeggen, dat niet alsnog via de weg van het gesprek voorkomen zou kunnen worden dat een concurrentiestrijd op leven en dood op een gegeven moment minder aangename consequenties voor de Europese economie heeft. Een meervoudig, concurrerend aanbod is op zichzelf niet ongezond. Het verdrukken van de kolen door de olie is even fataal voor het geheel als het onderdrukken van de natuurlijke, redelijke expansie van de olie. Men is dus aangewezen op overleg niet met maar tussen de betrokken produktiesectoren van olie en kolen. De kolen moeten wel aan dit overleg deelnemen en de olie is hiertoe bereid omdat de olie ook niet kan voorzien hoe zij in de verdrukking raakt door aardgas en later kernenergie; in Amerika speelt dit al. Op dit overleg en op de daarbij te vinden regeling zou in zoverre toezicht van node zijn, dat de consument niet in de verdrukking raakt. Dit toezicht is van nature een zaak voor de overheid, het deelnemen aan de economie als zodanig is au fond geen opgave van de overheid, om het even of het een nationale of een z.g. supranationale overheid betreft. Wil de Hoge Autoriteit toch nog verlaat met planeconomie komen



aandragen, dan zal zij er ongetwijfeld in slagen de crisis wat te temperen, maar zij zal deze tevens verlengen.

In de ontwikkeling van de wereld de laatste tien jaar, voor wat de westerse wereld betreft, gaat de taak van de staten in die richting, dat de staat de verhoudingen tussen de burgers bewaakt en dan voorkomt dat sommigen onder de wielen komen, in dit geval de energieverbruikers. Het bedrijfsleven is meer en meer geroepen om als drager van het economische op te treden. In deze structuur past het overleg tijdens een speciale structurele crisis. Er is een mogelijkheid geschapen voor een nieuwe vorm van economische samenwerking, waarbij de staat op de achtergrond blijft. Dat dit levensbeschouwelijk nog niet algemeen wordt ingezien en aanvaard, wil nog niet zeggen dat de idee als zodanig onbruikbaar is.