Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 12]

De handen willen wassen
door J.J.D. Rijk

We leven ver van de oorlog. In een tent waar zeventig soldaten bijeenzitten gaan tien handen omhoog als de dominee vraagt wie het gebruik van geweld niet kunnen rechtvaardigen; geschrokken en verbaasd kijken deze toekomstige reserve-officieren nog naar hun wapens en hun uniform. Zij zijn niet de enigen: ook onder de legerpredikanten zelf schijnen sommigen te twijfelen of ze de konsekwenties van de moderne bewapening kunnen aanvaarden; maar ze steken de vingers niet op en profiteren naïef van de vredige impasse, waarin niets ons dwingt tot een volgende stap. Tevreden in de beschutting van een voorlopigheid die lang genoeg duurt om huizen te bouwen, betalen we onze defensie-begroting in matte gelijkmoedigheid en verontrusten we ons nauwelijks: niet over de verzwakking van de Navo voor de Franse glorie, noch ook over het V.N.-rapport over het stralingsgevaar. Alles is duidelijk: politiek en moreel liggen we vast, en er is dus geen reden voor angst of opopwinding.

Deze veronderstelde machteloosheid om iets aan onze situatie te veranderen vormt een zacht bed voor een conformisme, dat even vadsig als naïef is en dat alleen maar verdient gestoord te worden vóór het verplicht is. De redactie van het r.k. maandblad Te Elfder Ure heeft nu op zich genomen althans in eigen kring wat heilzame onrust te wekken; trouw aan haar reputatie van eigenzinnigheid heeft ze het taboe bespot en een dubbelnummer gewijd aan de problemen van de moderne oologvoering, dus aan de atoomwapens en hun toelaatbaarheid; als toegift dienen twee bijdragen over de toelaatbaarheid van voorbehoedmiddelen. Het gaat immers niet aan, meent de redactie ‘een punt te zetten achter een probleem dat de gehele wereld bijvend wakker houdt’, en op zichzelf is dat niet te bestrijden; een vraag wordt pas een probleem als het de ervaring van een tekort is, maar de verdienste van Te Elfder Ure is juist dat het zich verzet tegen de monumentale slaperigheid, waaraan slechts enkelen ontsnappen. Het verbod van voorbehoedmiddelen veroorzaakt waarschijnlijk meer slapeloze nachten - de soldaten tenminste sliepen goed en de onrust van de dominees was ook niet zichtbaar, terwijl in het openbare leven geen geluid te horen is, laat staan een oorspronkelijk geluid.

Natuurlijk, er is een schijn van academisme tegen hen die zich in het gesprek over de kernwapens mengen; maar wie zich erbuiten houdt levert zich wel al te voorbarig uit aan de specialisten, zonder zelfs de kans te benutten naar hun geloofsbrieven te vragen. Door nu naast drie voorlichtende artikelen ook drie polemische bijdragen op te nemen poogt het katholieke maandblad de diskussie onder zijn geloofsgenoten op gang te brengen, en zo het algemene recht op een eigen zedelijk oordeel weer levend te maken; en zolang niet vaststaat dat dit recht een illusie is moet men inderdaad zorgen dat de moraal geen zaak wordt van enkele fysici en theologen - ondanks de spot en verdachtmakingen van conformisten en politici, voor wie de kernbewapening geen morele vraag is, ‘maar slechts een kwestie van rekenen’ (Spaak). Intussen, onze afhankelijkheid van ‘de deskundigen’ is groot, en dit, zowel als de aanspraak op een eigen oordeel wordt duidelijk als men leest hoe een pater schrijft over de taktiek van de verdediging en een generaal over de omstreden zedelijkheid van de verdedigingsmiddelen.

Juist deze spanning tussen afhankelijkheid en aanspraak maakt echter voor de r.k., nog steeds gevangen in een starre redenering met één uitkomst, het debat en de persoonlijke afwijking mogelijk. In de traditionele leer van de kerk over de rechtvaardige oorlog, welke grosso modo een noodweer-theorie is, heeft Pius XII zelf namelijk een hiaat aangebracht en het oordeel uit handen gegeven door zich afhankelijk te maken van de experts. De redenering blijft de oude, maar daarin staan nu vraagtekens. Verdediging tegen een wederrechtelijke aanval, zo had de moraaltheologie vastgesteld, is toegestaan indien alle pogingen om tot een vreedzame oplossing te komen hebben gefaald. Het gestelde doel moet dan bereikt kunnen worden, de strijd mag dus niet uitzichtloos zijn, en het uiteindelijke doel moet de vrede zijn; wraakneming is verboden en de ellende die een oorlog meebrengt mag niet groter zijn dan de waarde van het verdedigde goed, noch de mate van schuld bij de vijand te boven gaan. Het doden van onschuldigen is slechts toegestaan

[p. 13]

als het een onbedoeld nevengevolg is van op zichzelf gerechtvaardigde oorlogshandelingen.

De bestrijding van deze leer is al zo oud als de leer zelf, en voor alles vraagt de buitenstaander zich af of degeen die op deze wijze naar ‘rechtvaardiging’ zoekt zich niet schuldig maakt aan een illusie: dat de toetsing van zijn daden aan deze voorwaarden hem nu ook restloos van schuld zou ontslaan. Voor de katholiek is het een vraagstuk met slechts één oplossing, en zijn zorg is de redenering die hem daartoe voeren moet foutloos te volgen. Een andere, minder schoongewassen uitkomst dan de rechtvaardiging kent hij niet. Maar het minste kwaad wordt nog geen rechtvaardige zaak waarop men alle verantwoording kan afwerpen, alleen omdat het aan een aantal voorwaarden voldoet. En bovendien, wie bepaalt hoe groot het kwaad van een (verdedigings-)oorlog is, en hoe groot de waarde van het bedreigde goed, en op welke voet kan men dit vergelijken? Zijn de onschuldigen allen die geen oorlogsmisdaden begaan, of de non-combattanten? En wie is non-combattant? Wie vecht, kan daarvoor zijn redenen hebben hebben die hem wellicht verontschuldigen, maar dat maakt hem geen dienaar van een zaak des rechts. Slechts hij die heilig gelooft dat het leven verdeeld is in daden die of goed of kwaad zijn kan naar rechtvaardiging vragen, maar wie het dan doet volgens een zo twijfelachtige theorie wil zich de handen al te snel schoonwassen.

Zeker echter nu het sinds jaren ondoenlijk blijkt een afdoende omschrijving te geven van een ‘agressor’ en de politieke situatie beheerst wordt door een ‘balance of terror’ juist bij gebrek aan nauwkeurig te conditioneren en toch doeltreffende verdedigingsmiddelen, klinkt het devies van een rechtvaardige oorlog als noodweer wel heel antiek. Nog afgezien van de pauselijke bezwaren, kan men bij gebrek aan een duidelijke aanvaller of een zuivere verdediging beter niet van noodweer spreken, maar hoogstens van overmacht: die noodtoestand, waaruit ik mij alleen kan redden door van twee kwaden, die objektief gezien gelijk zijn (of onvergelijkbaar), er een te kiezen, en waarin ik dan kies voor lijfsbehoud omdat het hemd nader is dan de rok. Twee drenkelingen en één boei. Geen vaste waarderingen meer in dit beeld, en geen rechtvaardiging waarachter men zich kan verschuilen. Men handelt voor eigen rekening en (moreel) risico, welk alternatief men ook kiest; het recht is geen wasmiddel, maar het houdt zijn oordeel terug en straft hem die de boei greep niet.

De katholiek heeft andere zorgen. Hij ziet in deze beeldspraak een paradox en verwerpt hem dus als moreel defaitisme en een buigen voor de invloed van karakter en situatie, en hij vaart verder in het schuitje der rechtvaardiging hoe groot het lek ook is. Want de paus die in 1948 nog verklaarde dat men onder bepaalde omstandigheden de plicht kan hebben om een verdedigingsoorlog te voeren, en in 1953 dat ‘wanneer ellende die uit een oorlog voortvloeit, onvergelijkbaar groter is dan de te dulden onrechtvaardigheid (waartegen men zich keert - R.), men verplicht kan zijn deze onrechtvaardigheid te ondergaan’, brak in 1954 de traditionele leer open door over de abc-wapens te zeggen: ‘Als het aanwenden van dit middel dan toch nog zo'n grote verbreiding van het kwaad meebrengt, dat de mens er volstrekt geen controle meer over heeft, dan moet het aanwenden ervan als immoreel veroordeeld worden. Hier zou geen sprake meer zijn van “verdediging” tegen onrecht en van noodzakelijke “bescherming” van wettige bezittingen, maar louter en alleen van het vernietigen van ieder menselijk leven binnen het gebied van de strijd. En dit is onder geen enkele voorwaarde geoorloofd’.

De paus verwijst zijn gelovigen dus naar de mening van de experts voor de vraag naar de beheersbaarheid van de nieuwe wapens, en hij kan dit slechts doen omdat ze geen eenstemmig antwoord geven. Afhankelijkheid van de deskundigen en de noodzaak van een eigen moreel oordeel zijn de polen die het katholieke debat beheersen, maar hoewel het schijnbaar beperkt is tot aanvullende vragen, is het zonder meer duidelijk dat de gehele leer van de rechtvaardige oorlog met zijn nauwkeurige onderscheidingen danig uitgehold is. Er is alle ruimte, en in zijn bijdrage stelt pater Jelsma dan ook dat de moraaltheologie ‘zoals elke serieuze wetenschap zich verder zal (of moet) ontwikkelen’.

*

Het is daarom voor de redactie van Te Elfder Ure jammer, dat de medewerkers aan dit nummer overwegend passen op de plaats maken nu men vele kanten uitkon. Want wie de deskundigen ook mogen zijn, ze spreken elkaar tegen en laten ons dus vrij. Wat is moderne verdediging, hoe staat het met de beheersbaarheid? Von Weiszäcker meent dat een beperkt gebruik van de kernwapens mogelijk is, Münster noemt ze niet beheersbaar, en de Amerikaanse generaal Gavin noemt de theorieën over een beperkte oorlog

[p. 14]

wishful thinking. Anderen spreken over schone bommen, taktische bommen, trapsgewijze afschrikking. Wie is uw zegsman?

Is het gebruik of bezit van moderne wapens nu a priori zonde zolang men twijfelt over hun gevolgen, of geldt tot die zonde onomstotelijk bewezen is, de plicht tot een rechtvaardige verdediging? Generaal Mathon, directeur van het Defensiestudiecentrum meent van wel. ‘Kan men echter van immorele middelen spreken? Wij betwijfelen het. De wijze, waarop de middelen worden gehanteerd, kan immoreel zijn. Het gaat om het gebruik van macht, van politieke en militaire macht. Dit gebruik moet aan zedelijke normen zijn gebonden’. En hoewel hij meent dat we met deze wapens een oorlog en de onderwerping aan het onrecht voorkomen, blijft de vraag die hij niet stelt, of de gebruiker nog wel beslist over de aard van zijn wapen; de goede intentie vermag weinig met hulpmiddelen die per se immoreel zijn, omdat ze niet discrimineren. Er is natuurlijk een kans dat het nog best meevalt; in die vergelijking met vroeger moeten we blijkbaar onze rechtvaardiging vinden. Zelfs in het ergste geval is het leven ‘sedert het bestaan van deze wereld ondanks elke oorlog voortgegaan. Waarom meent men, dat het nu, in onze tijd zou eindigen? Waarom deze angst en tegelijkertijd deze waan van belangrijkheid van het eigen gebeuren?’ De ouderen die toch nog bang zijn, moesten dit beter verbergen, want zij zijn het die voor de jongeren onzekerheid scheppen, en daardoor ‘misbruik maken van de vrijheid van deze maatschappij om haar verdediging aan te tasten’. Fluiten in het donker, heet dat. Maar ‘niet wij mensen beslissen over goed en kwaad’.

Pater Jelsma meent van niet: er is geen rechtvaardiging te vinden voor een moderne bewapening. Hoewel hij duidelijk de waarde van de klassieke r.k. leer in twijfel trekt, zit hij toch in het schuitje - de generaal vaart heen, de pater terug. Alleen ‘in een werkelijkheidsschuwe droom’ kan men denken dat de oorlog voldoet aan de gestelde eisen. De zedelijke konklusie die hij bereikt ontleent hij aan de Haagse Plein-groep: het recht op oorlogvoeren vervalt met het praktische verdwijnen van het verdedigingsmotief, nu ‘verdediging’ ontaardt in coöperatie met de aanvallers ter bedreiging en vernietiging van heel de mensheid, vijand en bondgenoot. Het is dus niet gerechtvaardigd. Maar is het alternatief dat dan wel? En welk alternatief? Jelsma eist alleen dat het een nieuwe politiek zal zijn, met een nieuw ethos, gebaseerd op ootmoed en schuldbewustzijn. Neemt men dit risico dan schuldeloos en gerechtvaardigd? Juist omdat hij de condities van de noodweertheorie in de huidige situatie onwerkelijk noemt, had men van hem meer mogen verwachten dat dit heen en weer varen tussen slechts twee oevers, ja of nee, wit of zwart.

*

Ruygers tenslotte heeft geen ruimtevrees en ontsnapt aan het dilemma. Niet de abstracte keuze tussen goed en kwaad, maar een keuze tussen dingen waarin goed en kwaad bijna onontwarbaar door elkaar liggen bepaalt de politiek, en dikwijls is er geen keuze dan die van het kleinste kwaad. Hij is, met Maritain, niet bang om zijn vingers te bevuilen en aanvaardt de bom als een blijvende realiteit. Er nu van afzien terwille van de zedelijkheid is een abdicatie van de politiek, die voor een politicus onverantwoordelijk is wegens de risico's. ‘Het is niet voldoende politiek gedacht om als uitgangspunt te stellen, hetgeen slechts eindpunt van een lange ontwikkeling kan zijn’. Maar wanneer Ruygers hier en op andere plaatsen wijst op de ‘eigen verantwoordedelijkheid’ van de politicus, komt hij in een gevaarlijker vaarwater. Een twijfelachtig vooruitgangsgeloof, weer gesteund door een citaat van Maritain over de geschiedenis (‘van het kwaad dat met het goed vermengd is en veelvuldiger voorkomt dan het goed, ze is de geschiedenis van een ongelukkige mensheid die naar een zeer geheimzinnige bevrijding opgaat, de geschiedenis van de voortgang naar het goed, die er door middel van het kwaad en met slechte middelen bereikt wordt’) verleent hem het recht zich in zijn kaste af te zonderen van de leek die onbescheiden belangstellingen toont.

Maar de proclamatie van de specialist dat hij alleen naar zijn eigen normen beoordeeld wil worden maakt weinig indruk op de leek, die men eerst moet uitleggen met welk recht men specialist is. Politiek is geen theologie, dat wil ik Ruygers wel napraten - maar wat is het dan wel? Daarover heeft de leek het laatste woord - als hij het neemt.

Hetzelfde geldt voor de morele schade die de bom aanricht. De traditionele katholieke leer, met zijn rechtvaardiging en zijn precieuze, ridderlijke spelregels is aan de massale vernietigingsmiddelen bezweken. Ook voor de katholiek zal het leven met de bom uitlopen op een casuïstiek die hem de handen niet zal schoonwassen, en die iedere dag voor hem maakt tot een zondag, vol gewetensvragen. En voor de soldaat wordt het leger een zondagsschool, zonder catechismus.