Hollands Weekblad. Jaargang 1

De Gaulle en onze pers
door H. van Galen Last

Het zou mij benieuwen of een of ander perswetenschapinstituut al eens een onderzoek heeft ingesteld naar wat er in de afgelopen anderhalf jaar in onze eigen pers en in die van onze buurlanden over De Gaulle werd geschreven. Voor zover ik kan zien is er niemand over wie de laatste jaren zoveel onzin is gezegd. Ik doel niet op die voor kranten blijkbaar onmisbare buurvrouwenpraatjes. ‘Ike zei dat het voor een Amerikaan zo'n werkelijk hartverwarmend tafereeltje was toen Kroestsjew daar zo gezellig met de kleinkindertjes Eisenhower zat te praten’ - daaruit kan men begrijpen dat nu het beeld moet worden gekneed van een misschien ongelikte en soms nog wel gevaarlijk driftige, maar toch au fond warme Kroestsjew-beer, getrouwd met een nog warmer berin.

Het gaat hier om wat de hoofdartikelen en de buitenlandse politieke overzichten, die bestemd zijn voor de lezer die iets te weten wil komen, over De Gaulle te zeggen hebben gehad. Men kan over hem denken zoals men wil, maar toen op 29 mei 1958 - of daaromtrent, want ik vertrouw hier op mijn geheugen - dr. L. de Jong, de politieke expert van Vrij Nederland, verklaarde dat het aan de macht komen van De Gaulle vier dingen met zekerheid betekende, waarvan het eerste was, dat de toch al zeer slechte betrekkingen met Tunesië en Marokko nog slechter zouden worden, kon men zich alleen maar afvragen of dr. De Jong dan onbekend was met tenminste vier feiten: de visie van De Gaulle zelf op het koloniale probleem zoals uiteengezet in zijn mémoires, en zijn houding tegenover dat probleem in het verleden; de meningen van Bourguiba en de sultan van Marokko over De Gaulle; De Gaulle's scherpe veroordeling van het bombardement van Sakhiet; de aanwezigheid, in zijn naaste omgeving, van figuren als de historicus Ch. Morazé, die een belangrijke rol hadden gespeeld bij het verlenen van de onafhankelijkheid aan die landen (Mèndes-France en Faure hebben zich steeds van Gaullisten bediend bij de uitvoering van hun politiek ten opzichte van Tunesië en Marokko). De roekeloze voorspelling van onze politieke deskundige werd dan ook onmiddellijk door de feiten weerlegd; men zal zich misschien nog herinneren dat precies het eerste effect van De Gaulle's optreden was: een opmerkelijke ontspanning in de relaties tussen Parijs en Tunis, die toen nagenoeg op voet van oorlog met elkaar stonden.

Nu mag als verzachtende omstandigheid voor dr. De Jong de atmosfeer van de meimaand 1958 worden aangevoerd. Misschien heeft hij toen ook te veel naar onze radio geluisterd waar onze bekende commentatoren het soms meer over Brüning, Von Schleicher, Von Papen en de Rijksdagbrand schenen te hebben dan over al die moeilijke nieuwe namen: de Algerijnse Zentgraaff Alain de Sérigny werd een uitzending lang de heer De Sévigny genoemd, wat mij bijzonder stoorde, herinner ik me, omdat het niet onsympathieke beeld van madame De Sévigné daardoor telkens geschoven werd vóór dat van de man die ik besloten had te verafschuwen.

Na al die commentaren leek het eerste optreden van De Gaulle er dan ook des te meer op of hij iedereen, en de wereldpers in het bijzonder, voor de gek hield. Men nam dat niet; men kon niet nalaten zich de ogen uit te wrijven soms, maar toch, er zou vast wel een adder onder het gras zitten. En dan bleef hij zo vermoeiend praten. Nooit zei hij de dingen ronduit, zoals andere politici dagelijks doen zoals men weet. La paix des braves? Maar als men er goed over nadacht was

[p. 4]

dat toch een vernederend aanbod aan de Algerijnen. Toenadering tot Duitsland? De één zei dat hij altijd al gezegd had dat De Gaulle niets liever zou willen dan met Duitsland onder één deken liggen; de ander vond dat De Gaulle zich genoodzaakt had gezien om tegen zijn bedoelingen in de politiek van de vierde republiek voort te zetten en allen jouwden over een ‘as Bonn-Parijs’. Dan de Euromarkt: misschien is niets hem achteraf kwalijker genomen dan dat hij de door zijn voorgangers gemaakte afspraken niet als vodjes papier beschouwde. Daaruit bleek pas goed wat een gevaarlijk nationalist hij was, want hij hield zich aan die afspraken natuurlijk alleen omdat die hem bij nader inzien zo goed van pas kwamen bij zijn ‘droom’ om nog eens de rol van Karel de Grote of Lodewijk XIV in Europa te spelen. Die namen kwamen ook weer tevoorschijn bij die zotte A-bomplannen en bij de strubbelingen in de Nato, maar voor zover ik onze pers ken werd het normaal gevonden dat in diezelfde tijd Macmillan er in een redevoering op had gepocht dat Engeland zich dank zij zijn bommen toch maar een apart plaatsje in de wereld had veroverd, diezelfde bommen die tenslotte ook door Labour, zij het onder gepruttel, worden aanvaard.

Ik ben geen pleidooi aan het voeren voor alles wat De Gaulle heeft gedaan; ik recapituleer alleen hoe de bladen die ik lees op hem hebben gereageerd. Ik herinner me in de winter een artikel in de Observer, van Anthony Nutting, conservatief, stond er in het opvallend gebrachte stuk bij, maar één die uit de regering-Eden was getreden om het Suez-avontuur. Men begrijpt welke associaties er bij de lezer van een min of meer links blad worden gewekt als zo iemand nu eens gaat vertellen wat hij van de franse regering denkt - er stond namelijk niet bij, wat in dezelfde zin gemakkelijk had gekund, dat Nutting een bekend tegenstander van de Suezactie is geweest evenals bijvoorbeeld Couve de Murville. Het artikel, waarin uiteraard een mooie poging werd gedaan om ‘objectief’ te blijven, liep uit op deze vondst: De Gaulle kan alles (hij is dus toch een dictator denkt iedereen dan) behalve vrede sluiten in Algerije (zijn dictatuur heeft dus geen enkele zin, vult de lezer aan). En dat was dan een conclusie waarmee we het maanden konden doen.

Tot augustus. Eerst had hij nog weer eens de aap uit de mouw laten komen door de westelijke conferentie van vier te ‘torpederen’ en met de Sovjet-ambassadeur in het geheim te praten, waarop althans één krant in Den Haag schreef dat het nu toch de spuigaten uit ging lopen. (Iets eerder was een bekend verwijt dat De Gaulle en Adenauer de koude oorlog in stand hielden, omdat zij nu eenmaal knorrige oude sokken waren, in tegenstelling zeker tot de van een mooie toekomst vervulde, kwieke Eisenhower en de zo levendig uit zijn ogen kijkende Macmillan.) Maar in augustus toch werd het duidelijk dat De Gaulle iets van plan was met Algerije.

Men was intussen wat voorzichtiger geworden. Niemand zei meer zo boudweg als Nutting dat De Gaulle geen vrede maken kon, maar toch vond de Observer nog wel dat als De Gaulle met een werkelijk vooruitstrevend plan zou komen hij, gegeven de positie waarin hij zich bevond, iemand zijn moest van een geheel uitzonderlijke morele moed. Die in het vooruitzicht gestelde eervolle onderscheiding is hem echter nog niet toegekend, ofschoon het Engelse blad de vooruitstrevendheid van de inmiddels bekend geworden voorstellen niet heeft ontkend. Het schreef er inderdaad met meer sympathie over dan de Nederlandse bladen die ik las. De overzichtschrijver van de NRC merkte bijvoorbeeld afkeurend op hoe humeurig De Gaulle toch weer over een mogelijke onafhankelijkheid van de Algerijnen had gedaan. Dat De Gaulle's verdienste om Algerije de mogelijkheid van onafhankelijkheid in het vooruitzicht te stellen er alleen maar groter door wordt wanneer die eventualiteit voor hem zo moeilijk aanvaardbaar is, is blijkbaar niet opgekomen bij de NRC waar men, zoals bekend, koloniën altijd met een rustig, maar blij gezicht heeft weggegeven. Inderdaad valt het, sinds wij Indonesië ‘verspeelden’, onze liberale kranten als NRC en Het Vaderland nogal gemakkelijk om andermans koloniën voor een appel en een ei van de hand te doen - maar ik leg mij hierbij neer wanneer iemand opmerkt dat deze late en gratuïte wijsheid te verkiezen is boven een blijvende verstarring.

Deze visie op de reacties van een groot deel van onze, en niet alleen onze, pers op het verschijnsel-De Gaulle is uiteraard eenzijdig: ik zal wel wat lichtpuntjes hebben weggelaten. Maar ik ben er ook van overtuigd dat een uitgebreid onderzoek mijn visie au fond niet zal tegenspreken. En dan zou ik willen weten waarom er op zo'n weinig genereuze, geïrriteerde en dikwijls volstrekt incompetente manier op De Gaulle werd gereageerd.

Ik geloof dat hij er zelf maar zeer gedeeltelijk voor verantwoordelijk is. Er steekt, als bij alle politici, veel van de acteur in De Gaulle. Men kan hem daarom, met al zijn

[p. 5]

collega's, verwerpelijk vinden. Maar wie potieke voorlichting bedrijft kan hoogstens bezwaren hebben tegen een slecht acteurschap of tegen datgene in welks dienst het wordt uitgeoefend. Dat hij onbeholpen zou acteren nu, kan niemand volhouden. Zij die met hem gesproken hebben worden door zijn tegenstanders enige tijd als ‘verloren’ beschouwd - eenzelfde situatie bestond al jaren geleden in Indonesië ten opzichte van Soekarno, die overigens in een geheel andere rol uitblinkt.

Die verouderde droom van de franse grandeur, het overspannen nationalisme als achtergrond van zijn acteurschap dan? ‘Herr De Gaulle ist kein Nationalist,’ zei Adenauer, en om die uitspraak is honend gelachen. Het is waar dat Adenauer altijd in simpele categorieën heeft gedacht. Het heeft geen zin om te ontkennen dat De Gaulle nationalistische gevoelens wakker maakt bij zijn aanhang, of die nu conservatief of vooruitstrevend is, en dat hijzelf gelooft van ‘la dame France’ te houden boven alles. Maar wie zijn mémoires leest, en zijn redevoeringen, en ziet wat hij werkelijk doet, begint te twijfelen. ‘Genies seiner Art haben selten das Recht, sich selbst zu verstehen’, zei Nietzsche van Richard Wagner, die hij, ook in Jenseits von Gut und Bose nog, en ondanks alles, tot de grote Europeanen rekende, in het besef dat sommigen tegen hun eigen misverstanden moeten worden beschermd. De Gaulle heeft niet de haat of de minachting voor andere volken nodig zoals bijna alle nationalisten. Hij gelooft niet in het franse ras, want iedereen, jood, neger of arabier die fransman wil worden, is welkom. Zijn ‘nationalisme’ is bijzonder gastvrij, en kijkt niet op de vorm van iemand's neus of de kleur van zijn huid. Hij gelooft in Europa als in een familie van uitzonderlijke volken, een familie die in de wereld nooit zal kunnen worden gemist. De Fransen zijn misschien niet superieur aan de andere familieleden, maar zij nemen, door hun geografische positie, en door hun eigenaardige kwaliteiten en gebreken, die eeuwig zijn, en alle wisseling van régimes overleven, een zeer bijzondere positie in Europa in. (De wijze waarop hij deze visie wel eens heeft uiteengezet, doet vermoeden dat hij een ijverig lezer van Tocqueville en Albert Sorel moet zijn geweest.) Zij zijn in zekere zin de essentie van Europa, zij hebben, meer dan enig ander volk, Europa gedacht. Zij zijn ‘voorbeeldig’ voor Europa, in hun grandeur en in hun misère - een overtuiging die ook, in enigszins andere termen, en naar het getuigenis van Engels, Karl Marx zijn hele leven is bijgebleven.

Het Frankrijk zoals De Gaulle het graag ziet is genereus en bevriend met iedereen die met Frankrijk bevriend wil zijn - in een belangrijk opzicht valt zijn idee van Frankrijk dus meer samen met dat van 1789 dan met dat van Lodewijk XIV. Zijn politiek van grandeur is juist geen isolationisme; maar alleen genereus kan zijn wie sterk is. Grandeur heeft bij hem niet alleen militaire betekenis; grandeur is ook een lokaas dat hij de Fransen voorhoudt.

De Gaulle ontzegt anderen niet het recht op hun nationalisme; hij heeft getoond anderman's nationalisme beter te kunnen ontzien dan de meeste van onze PvdA-leiders, om van de andere leiders maar niet te spreken. De man die drie of vier revoluties ten achter zou zijn heeft alle franse koloniën gelegenheid gegeven om de vrijheid te kiezen, zoals Guinea dan ook gedaan heeft. Geen enkel frans gebied in Afrika, Algerije uitgezonderd, is nog een kolonie in de klassieke betekenis van het woord, zoals heel brits oost-Afrika, Congo en de portugese en spaanse gebieden nog altijd zijn. Hij, de zogenaamde anti-Europeaan, houdt zich aan het verdrag van Rome, maar de Engelsen, Zweden en Zwitsers kunnen er rond voor uitkomen dat zij, om geen millimeter van hun souvereiniteit te verliezen, nooit hun handtekening onder een dergelijk verdrag zouden zetten. Zij werden daarom bij mijn weten in onze pers niet voor chauvinisten uitgemaakt, en in de bladen die ik lees is ook geen enkel protest aangetekend tegen prof. Geyl, die onlangs in Den Haag ons uittreden uit het Europa van de ‘kleine zes’ heeft bepleit.

Niet isolationistisch, niet haatdragend, niet rassistisch, gastvrij en genereus - wat een paradoxaal ‘nationalist’ is zo iemand! En dan, welke staatsman vandaag heeft zoveel van de wereld gezien, wie heeft zo lang in zoveel verscheidene landen, zowel in

[p. 6]

Europa als in Afrika en Azië gewoond?

Maar als mijn visie op De Gaulle juist is blijft nog de vraag waarom anderen hem niet zo zien - men zal intussen al begrepen hebben dat naar mijn overtuiging niemand zich grotesker in hem heeft vergist dan de reactionnairen die zich op hem beroepen, hier of in Frankrijk. Sommigen hebben dit inmiddels ingezien; iemand brulde onlangs in Algiers: wat doen we om De Gaulle te beletten op deze weg verder te gaan? Gilletje uit de zaal: Il nous faut une Charlotte Corday!

Een voor de hand liggende, en honorabele verklaring voor de gemelijkheid tegenover De Gaulle is uiteraard de afkeer, sinds Hitler en Mussolini, van alles wat in Europa naar dictatuur zweemt. Men ziet De Gaulle als een dictator, en in onze ogen is een dictator ergens een fascist - ofschoon men opvallend vergevensgezind is tegenover een Nasser, het type van de pure fascist, veel eerder naaste familie van Mussolini dan Franco, en die trouwens ook rechtstreeks uit de egyptische, fascistische groenhemdenbeweging is voortgekomen. Men moet natuurlijk voorzichtig zijn met mensen hun antipathie tegen dictatoren af te nemen, maar het wordt toch tijd om te zeggen dat dictatoren tot nu toe zelden fascisten waren - dat wil zeggen lieden die steunen op een coalitie van ontwortelden uit de bourgeoisie en de arbeidersklasse, vijanden van de Verlichting, xenofoben, demagogische uitbuiters van de behoefte tot heldenverering - en niets lijkt mij dan ook anti-historischer dan die hobby van vele historici vandaag om het etiket ‘totalitair’ of ‘fascistisch’ te plakken op allerlei figuren uit tijden toen de eerste voorwaarden voor het moderne totalitarisme en fascisme nog in de verte niet bestonden.

Is De Gaulle trouwens wel een dictator? Hij is zeker een autoritaire figuur, maar oefent hij meer reëele macht uit dan Eisenhower, Macmillan of Adenauer? Anderen zullen deze vraag beter kunnen beantwoorden dan ik en intussen blijf ik bereid hem een dictator te noemen, in de overtuiging dat hij iemand is die de regels doorbreekt, wiens bewind niet zal beantwoorden aan de voorstellingen die men zich vandaag van een dictatoriaal bewind maakt. En het kost juist, merkte Tocqueville op, kalme en verstandige geesten de meeste moeite om zulke algemeen aanvaarde voorstellingen los te laten bij het beoordelen van de nieuwe mensen, de verbrekers van de oude regels.

Nog andere factoren zijn bepalend voor het beeld dat wij van De Gaulle krijgen voorgezet. Ik kan de indruk niet kwijt dat onze politieke experts hun wijsheid veel te veel uit angelsaksische, en speciaal engelse bronnen putten. Ik geef toe dat de franse taal moeilijk is. Ik heb niets tegen engelsen en amerikanen, die ik in het algemeen aardige, verstandige lieden vind en ik zal niet ontkennen dat goede betrekkingen met Engeland en vooral Amerika voor ons een levensnoodzaak zijn. Maar dat betekent nog niet dat wij hun brillen moeten opzetten als wij onze andere buren willen bekijken. Het is opvallend hoeveel malen engelse bladen worden geciteerd of geparafraseerd wanneer in onze pers franse zaken worden besproken, terwijl men toch zou moeten weten dat de engelsen traditioneel slecht op de hoogte zijn met wat zich aan de overkant van Het Kanaal afspeelt - al is er iets, maar nog lang niet genoeg veranderd sinds John Stuart Mill dit feit constateerde. Toen De Gaulle aan de macht kwam waren de levensbeschrijvingen die ik in de nederlandse bladen las vertalingen uit het angelsaksisch, en dus neerslagen van de geprikkelde stemming die ten opzichte van hem sinds de tweede wereldoorlog in Engeland en Amerika heeft bestaan. Sinds deze zomer de engelse vertaling van het tweede deel van zijn mémoires verscheen, hebben verscheidene critici uit die landen echter erkend dat met name Roosevelt zich tegenover de fransman heeft gedragen op een wijze die niet pleit voor zijn karakter en nog minder voor zijn politiek vernuft. Ook opvallend is verder de krachtige taal die zo nu en dan in onze bladen tegen de fransen wordt gebezigd, maar toen onze nationale trots, de KLM, door onze angelsaksische bondgenoten onheus werd behandeld, brak diezelfde pers in een eendrachtig geschrei uit.

Natuurlijk worden de franse bladen niet helemaal overgeslagen. Le Monde wordt nog wel eens gelezen gelukkig, maar het is toch, geloof ik, de franse oppositie-pers die in het buitenland het hoogst staat genoteerd. Dat is begrijpelijk, maar alleen op het eerste gezicht. Bladen als L'Express, France-Observateur en Témoignage Chrétien ook wel, zijn inderdaad soms goed geïnformeerd en beschikken over enkele bekwame medewerkers, maar de redactionele mentaliteit van de eerste twee bladen vooral lijkt mij verwerpelijk. Alle drie zijn zij, de een minder de ander meer, aanhangers van een abjecte ‘verelendungs’ theorie, die eens door Claude Bourdet openlijk in France-Observateur werd beleden: wij moeten hopen, schreef hij, dat alle experimenten van De Gaulle mislukken, dat is de enige kans om Frankrijk weer aan een democratisch régime te helpen. Nu lijkt mij, in politiek opzicht, voor Frankrijk niets

[p. 7]

zo betreurenswaardig als de onfrisheid van een dergelijke oppositie. Een bekwame oppositie in Frankrijk is nodig, omdat het régime-De Gaulle nooit anders dan een overgangsrégime kan zijn. En een bekwame oppositie kan alleen maar uitgaan van de erkenning dat in deze omstandigheden, zo lang het probleem-Algerije nog niet is ‘opgelost’, alleen De Gaulle in staat is tot het voeren van een vooruitstrevende politiek. Noch Mendès-France, noch Mitterrand hebben ooit de woorden ‘onafhankelijkheid van Algerije’ als mogelijkheid zelfs maar durven uitspreken. Een bekwame oppositie dient De Gaulle nu nog te steunen, zonder er een geheim van te maken dat men er, zodra de situatie het toelaat, naar zal streven om Debré's constitutie in democratischer richting om te buigen. Men kan de bezwaren handhaven tegen de manier waarop hij aan de macht kwam - het is niet intelligent om niet te willen erkennen wat er gebeurd zou zijn wanneer er in 1958 geen De Gaulle was geweest. Het is evenmin intelligent om niet in te willen zien dat tot nu toe De Gaulle alléén een tegenwicht heeft gevormd tegen de ultra's en het leger, welks stille, maar vermoedelijk toch wel effectieve zuivering hij nog altijd voortzet, met ‘promoties’, overplaatsingen en pensioenen in plaats van schoten in de nek. (Volgens Le Monde zijn bij deze zuivering al tenminste 1500 officieren betrokken geweest.) Een bekwame oppositie zou moeten durven uitspreken dat men er veel (niet alles) voor over zou hebben om een man van zulke uitzonderlijke capaciteiten niet in een buitenspelpositie te hoeven plaatsen. Een bekwame oppositie zou tenslotte niet de dupe worden van die demagogie - waarvan de weerklank vaak genoeg



ook in onze pers te vinden is - die nu eens De Gaulle voorstelt als de ‘gevangene’ van de ultra's en het leger, terwijl hem dan weer verweten wordt dat hij generaal die-of-die of meneer zus-en-zo een hand geeft in plaats van hen in de gevangenis te werpen of minstens oneervol te ontstaan.

In Preuves van augustus en september 1959 vertelt de Algerije-expert van L'Express, Jean Daniel, die al meer dan eens heeft getoond een genuanceerder visie op De Gaulle te bezitten dan zijn schreeuwerige hoofdredactie, van zijn recent bezoek aan de Verenigde Staten. Hij ontmoette er vooral intellectuelen uit de kringen van de ‘little reviews’ en van de bekende universiteiten, Harvard, Yale, Columbia, Princeton, mensen als Alfred Kazin, Meyer Shapiro, Robert Oppenheimer en David Riesman. Wat hem overal trof, was de grote belangstelling en bewondering van deze amerikaanse ‘liberals’ - wij zouden zeggen: progressieven - voor De Gaulle, in wiens visie op de westelijke lotsbestemming en het probleem van de onderontwikkelde volken Oppenheimer ‘een groot Europeaan’ had herkend. En vaak werd hem door schrijvers en journalisten gevraagd wat zij, amerikanen, nu konden doen? Het antwoord van Daniel: help De Gaulle tegen de ultra's zoveel als u kunt!

De nederlandse pers hoeft niet de illusie te hebben De Gaulle tegen wie dan ook te kunnen helpen. Men kan hem ‘helpen’ op belangelozer gronden: omdat het, bijvoorbeeld, niet meer dan billijk is dat te doen tegenover deze grote politicus zonder partij, de enige staatsman in het westen vandaag die ons nog iets te zeggen heeft, buiten alle politiek om.