Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 15]

Het herenleven
door J.J. Peereboom

Zoals vermoedelijk de meeste bourgeois die in hun morele ontwikkeling gestoord zijn, ben ik geneigd half te lachen als ik zie dat tegenwoordig alle mannelijke personen in het openbaar als ‘de heer’ staan aangeschreven: niet alleen de notaris en de rentenier, maar ook de melkbezorger en de geregelde medewerker aan het Hollands Weekblad. Om van harte te lachen zou ik een ongestoorde bourgeois moeten zijn, tevreden in de wetenschap dat een heer een man is met een goed inkomen en een nette stem, wiens wezen zich op moeilijk definieerbare maar onmiskenbare wijze onderscheidt van dat van ‘die mensen’ die het niet zijn. Om het lachen te laten zou ik ongevoelig moeten zijn voor de traditie die het woord heer als een aanmoediging misschien nog meer dan als een beschrijving van deftigheid gebruikt, en ook niet aan de sentimentele moralisten moeten denken die deze beperking proberen te overwinnen met zo'n soort gedachte als ‘Iedereen die het hart op de rechte plaats heeft, is voor mij een heer’.

Het is wel jammer dat wij geen betere term hebben weten te vinden om in het dagelijks verkeer aan de menselijke gelijkheid te herinneren. Ik ergerde mij vroeger aan mensen die ik overhaast voor het idee van de menselijke waardigheid probeerde te winnen, als zij mij zeiden dat die uitdrukking hen alleen deed denken aan waardigheidsbekleders in jacquet; maar moet nu toegeven dat dat precies de soort waardigheid is die door het predikaat ‘de heer’ vertolkt wordt. Bij het begin van de maatschappelijke verschuivingen in de moderne geschiedenis was het de bedoeling dat wij elkaars kameraden zouden worden; nu hebben wij het pas zover gebracht dat wij als heren tegenover elkaar staan. Leidt de weg nog verder, naar de broederschap en de kameraadschap? Niemand kan daar zeker van zijn. Voorlopig zitten wij vast aan een gemoderniseerde en versterkte formaliteit, en zonder in het geringst af te dingen op de formalistische aanleg van andere volkeren kunnen wij zeggen dat die van de Nederlander sterk is - dat hij op Europees peil staat, om een uitdrukking aan de litteraire kritiek te ontlenen.

Niet dat wij met het predikaat kameraad tenslotte beter af zouden zijn. De pure formaliteit, die zichzelf doet kennen voor wat zij is, moet verkozen worden boven de geformaliseerde affectie, en het is niet voorstelbaar dat een woord als kameraad in Nederland ooit anders dan stug en principieel zou worden uitgesproken. Wat ons waarschijnlijk beter gediend zou hebben, dat was een vrijer gebruik van voornamen geweest, zoals wij het in Amerika zien, en ook wel eens in Nederland wanneer het als coquetterie uit Amerika wordt overgenomen. Jan de fabrikant en Kees de melkbezorger, dat is heel wat anders dan de heer Jansen en de heer Keesen. Het eerste is gelijk zonder identiek te zijn, het tweede identiek zonder gelijk te zijn. Zelfs de pure formaliteit wordt op den duur een bedriegerij, zij het dan zonder de schijn van affectie. Een samenleving van niets dan heren is een statische organisatie. Zoals allen in hun menselijkheid gelijk waren voor God, zijn zij het nu in hun heerzijn voor de overheid, en iedereen moet tevreden zijn op de plaats die het de overheid behaagd heeft hem toe te wijzen. Bij het ware heer-zijn past geen ontevredenheid. Een heer verzet zich niet, want hij trekt bij voorbaat aan het langste eind. Een heer is tot in zijn vingertoppen immobiel. Hij doet zijn plicht totdat hij doodgaat; de rest is vrijetijdsbesteding.

Het is overigens geen wonder dat in de zakelijke en moeizame Nederlandse maatschappij de formaliteit haar positie versterkt heeft behouden; zij zou voortgaan zich op andere manieren te doen gelden ook als wij elkaar onder voornamen kenden, en zelfs al kenden wij elkaar onder liefkozende bijnamen. Het leven immers is moeilijk. Was het zo dat wij allen rustig en rechtvaardig naar de plaats geschoven konden worden die ons op grond van onze bekwaamheden en ijver toekomt, dan hadden wij de tijd om elkaar Jan en Kees te noemen en ons bewust te zijn van onze gezamelijke menselijkheid.

[p. 16]

In de praktijk hangt alles van teveel onberekenbare factoren af: goede relaties en goede technieken van omgaan met relaties; kwesties van temperament en intelligentie, (teveel of te weinig), en allerlei toevallen die de kans bieden om gunstige voorwaarden te benutten. Er zijn te weinig plaatsen voor al de mensen die wel allemaal ongeveer hetzelfde werk zouden kunnen doen, gegeven de kans en gegeven de goede voorbereiding. Als wij geheel vrij stonden in onze beoordeling, zou het de overweging waard zijn om voor een groot aantal begeerlijke banen een rouleersysteem in te voeren, zodat iedereen die er geschikt voor was ze een poosje kon vervullen. Zolang dat niet mag, en zolang wij ook niet in navolging van de Amerikanen de afvallers kunnen wijzen op de ruime gelegenheid om zich schadeloos te stellen, doen wij verstandig met ons achter barrières van formeel respect te verschansen. Het is dan nuttig en makkelijk dat wij tegenover elkaar staan als de heer Jansen en de heer Keesen, en dat wij niet de aandacht vestigen op het verschil in waarde dat zo'n protectie voor ons in onze verschillende posities heeft. Maakten wij er Jan en Kees van, dan zou Jan beginnen met wat aanzien te verliezen en zich iets minder kapsones te kunnen veroorloven; maar voortgestuwd door een vlaag van ordeliefde bij zichzelf en anderen, zou hij zich spoedig achter een nieuwe verschansing geïnstalleerd hebben, en waarschijnlijk ‘de heer Jan’ zijn.

Het valt niet mee om zulke dingen te veranderen. De nationale tradities zijn altijd sterker dan wij denken als wij er alleen de willekeurigheid van zien. Intussen hoeven wij ons tenminste niet wijs te maken dat het geen verschil maakt, Jan of de heer Jansen. Een heer is niet een mens; hij is een functionaris in het maatschappelijk bestel, met de uit deze positie voortvloeiende rechten en plichten. Wanneer wij een bekende als de



heer aanduiden, kan het alleen schertsend zijn of met de bedoeling om ons uit beleefdheid of misnoegen van zijn menselijke natuur te distanciëren. Het is de ideale formule voor mensen die tenslotte niets met elkaar te maken willen hebben.

Wanneer wij toch het dolle plan zouden opvatten om aan de Nederlandse volksaard te gaan modderen door middel van zijn uitdrukkingsvormen, stond ons als tussenweg tussen voornamen en heer-vorm nog het volmaakt neutrale ‘meneer’ ter beschikking. Het is wel verbazend dat dat buiten de spreektaal geen ingang heeft gevonden; alleen de behoefte om afstand te scheppen en bescherming te geven kan het begrijpelijk maken. Zou een voorzichtige verandering ooit uitvoerbaar lijken, dan konden wij ‘de heer’ reserveren voor een superieure uitvoering van de Nederlandse man, waarvoor wij dan eerst het model zouden moeten vaststellen. Wat een bevrediging voor de nationale eerzucht: Frankrijk heeft Europa de honnête homme gegeven, Engeland de gentleman, Nederland de heer!

Of is dit al gebeurd, en zie ik de dingen te somber als ik de heer-in-enge-zin alleen aan zijn inkomen en zijn stem onderscheid? Misschien zijn de andere attributen die aarzelend in de gedachten komen wel essentieel voor de ware heer: het respekt voor alles, groot of klein, wat een soliede financiële grondslag heeft; de bereidheid om alles wat preek is zonder aanzien des woords goed te keuren; de gedachte dat begrip niet anders is dan opgestapelde ervaring; de gedachte dat alles wat nog nooit bestaan heeft ook niet bestaan kan. Is een heer niet denkbaar zonder deze kwaliteiten? In ieder geval, de superieure man zou nog wat anders zijn, en er is op het ogenblik eigenlijk geen reden om het bij een halve lach te laten, tegenover het heer-begrip als teken van een nieuwe maatschappij waarin allen hetzelfde aanzien genieten.