Hollands Weekblad. Jaargang 1

In Spanje
door A.L. Schneiders

Hoeveel duizenden voordeuren raast men wel voorbij op een lange autoreis. Dichte voordeuren langs alle wegen en straten van 's-Gravenhage tot Auxerre, en stuk voor stuk kan ik wel weten op wat voor soort leven zij zijn dichtgeslagen. Maar verder naar het zuiden zijn zij meer open dan dicht, daar schijnt het leven niet meer zo zuinig onder de kurk te zitten. In Ondàrroa bij voorbeeld, een vissersplaats aan een rotsachtige baai van de Spaans-Baskische kust, wanneer men daar binnenrijdt lijkt het spontaan voor de mooie avond te zijn geïmproviseerd. Zo slordig en krachtig het daar toegaat kan het niet lang duren, denkt de noorderling. Mijn eerste opwelling was te vragen of er iets gaande was, want de weg werd geheel versperd door drommen grote, hoekige mannen in vissersblauw, die allemaal met en door elkaar stonden te schreeuwen. Sommigen hadden een vis bij zich, tonijn, een korte, vette, zwart glanzende torpedo aan een touwtje, en anderen aten vis, geroosterd in een van de walmende kramen aan de kant. Maar niet alleen in de nauwe straten gonsden de stemmen, ook boven, langs de hoge balkons waren ze, vrouwenstemmen over het wasgoed heen, en dan waren er op het allerlaagste niveau nog kinderen, veel honden, katten en een enkele kip. Een kleine jongen sprong op een paal voor de vishal en plaste in een geslaagde boog op een lege kist. In een café gingen vier mannen gearmd in een kring staan en begonnen een dreunend, meerstemmig lied, dat wel Baskisch zal zijn geweest. Ik heb het daar herhaaldelijk meegemaakt dat men ineens in zingen uitbarstte. Het kamermeisje in het enige hotel dat er is: zwijgend was ze ons voorgegaan de trap op, toen, terwijl ze in haar schort naar de sleutel Stond te zoeken, braken plotseling warme, hese klanken uit haar keel. Zo vlug als het kwam was het weer verdwenen, toen de deur was opengesprongen en zij zich met een afwezig knikje naar de tapkast haastte.

Ik kon niet gauw genoeg weer beneden

[p. 4]

zijn, om niets van de gebeurtenissen buiten te missen. Maar die haast was natuurlijk overbodig, het waren geen gebeurtenissen, het gaat daar zo, elke avond. Dan komen de schepen binnen, het laatst de roeiboten van de oude mannen, die nog maar een eindje de zee op kunnen. Op de trap van de kademuur stonden hun vrouwen al te wachten, zwarte oude vogels die gretig de vangst aanpakken, meestal niet meer dan een blikje inktvissen. Eén heb ik er gezien die ze dadelijk ging tellen.

Gebeurtenissen, ik ben bang dat het leven voor de Ondarreses zelf niet meer gebeurtenis is dan voor Katwijkers of Egmonders.

Discreet, maar met nauwelijks verholen verbazing keken de mannen op de kade mij na toen ik de tweede avond weer langs kwam wandelen. De burgeroorlog, dat was een gebeurtenis, tenminste in de ogen van de jongeren die het zelf niet hebben meegemaakt. Toen ik met een paar van hen stond te praten wezen zij vol trots op een oudere kameraad. Die had het helemaal meegemaakt, communist, drie jaar op de barricades van Bilbao. Maar de held in kwestie wuifde de herinnering met een verlegen gezicht weg, dat was een jeugddwaasheid geweest.

Bijna iedere oudere die men over de burgeroorlog spreekt heeft die reactie. De oorlog zelf, de begrippen in naam waarvan zij hebben gevochten, liggen verkleurd als oude speelkaarten in de drabbige vijver die de vloedgolf van de dertiger jaren hier nog heeft achtergelaten. Het communisme is opgebleekt als het niet gewoon is verdampt, ten minste wanneer ik de mensen die ik tegenkwam mag geloven. Fascisten, echte, zijn er ook haast niet meer. Nou ja, de Falange, maar die heeft nog maar een handjevol leden, wat dwazen en de rest profiteurs. Wat ik ervan gezien heb was inderdaad maar een droevige uitloper van die formidabele beweging. Het geuniformeerde troepje, blijkbaar leden van een jeugdkamp aan de kust, kwam nog wel flink uit de vrachtauto gesprongen en ja, een korte looppas, maar toen was het ook voor de hele dag uit. Hangen over een beek, steentjes in het water gooien of over elkaar heen rollen. Waarom ze daar waren is mij niet duidelijk geworden, misschien waren ze eenvoudig vergeten. Hoe dan ook, hun verveling was beter aan te zien dan hun drukte.

Het speet mij wel Ondàrroa te verlaten, maar misschien was het ook wel weer op tijd. Wie in het eigen land leeft in een substantie zo effen als karnemelkse pap moet hier de eerste keer voorzichtig zijn. Een Amerikaanse die ik daar zag deed het ook heel voorzichtig aan. Zij was gezeten in een hermetisch gesloten Cadillac, die geparkeerd stond onder een groepje schaduwrijke bomen. Zelf was zij voorzien van een donkere bril en de Cadillac op zijn beurt van koel zeegroen glas. Met een gehandschoende hand hield zij een zakdoekje tegen de neus en naast haar op de bank lag een flink pak Kleenex. Zij had gelijk, alleen al de geur van Ondàrroa is de rijkste die men zich kan voorstellen, een uiterst gecompliceerde mengeling van o.a. vis, modder, rijpe en ook nogal wat rotte vruchten, gebakken olijfolie, urine en een enkele dode rat.

*

In Guernica, daar is de burgeroorlog zichtbaar in de tijd te lokaliseren. Bijna alle gebouwen zijn er nieuw, voorzover wij het patin van het tijdvak dat er begonnen is niet oud vinden. ‘Daar kwamen ze vandaan’, zei de man en hij stond van zijn bank op om beter te kunnen aanwijzen. Wij keken langs zijn vingers en zagen gelige, met groene bosjes gespikkelde heuvels die leeg en warm naar de blauwe middaglucht toe klommen. Nee, die wisten van niets. Om half vier, een maandagmiddag 22 jaar geleden, waren ze over die heuvels gekomen, uit zee. Dat was een goed gekozen tijd want dan was er juist markt. Drie uur lang waren er steeds nieuwe vliegtuigen gekomen. Wanneer ze hun bommen hadden weggegooid gingen ze duikvluchten maken om met hun mitrailleurs op de vluchtende bevolking te schieten. Met veel succes, want in die tijd wisten de vrouwen en kinderen, de boeren die uit de streek naar de markt waren gekomen, nog niet dat zij dekking moesten zoeken. Zij gingen dus rennen, blindelings de stad uit. Drieduizend waren er doodgemaakt, zei de man. Hij zelf had zijn broer verloren; iedereen had familie verloren, helemaal of gedeeltelijk. Toen de fascisten waren binnengetrokken hebben zij verteld dat de regeringsvliegtuigen het zelf hadden gedaan en dat hebben zij nog jarenlang volgehouden.

Waar zouden zij wel zijn, die Duitse en Italiaanse vliegers die daar in zulke realistische omstandigheden hebben mogen oefenen voor de echte oorlog. Ik hoop van harte dood, want anders hebben ze buikjes gekregen en zijn ze populaire leden van hun gemeente geworden, Düsseldorf of Milaan. Of ze schrijven mémoires. Toevallig had ik die van generaal-majoor Galland in mijn koffer, de meest succesvolle Duitse oorlogsvlieger, die ook boven Spanje heeft mogen oefenen. Wanneer wij een zekere hiërarchie op grond van meer of minder ondervindingen mogen aanbrengen, en waarom toch niet, dan zouden wij aan Galland in

[p. 5]

ieder geval niets hebben verloren. Hitler aan de macht: eindelijk goede toestellen. Spanje: nu gaat het er werkelijk op los. Warschau, Rotterdam, Londen; zelfs Berlijn mag niet helemaal de pret van het erop losgaan drukken. Die pret en wat jongensboek-bewondering voor de moed van Engelse oorlogsvliegers is het enige in de generaal dat het begrip ondervinding een beetje benadert, de rest is techniek.

Ik benijd Orwell en de anderen die in de dertiger jaren nog niet met zoveel aarzeling over Guernica konden spreken. Nu moet men zelfs met dat begrip voorzichtig zijn; met Guernica zijn wij via de Picasso's en Sartres zo weer bij de vredesduiven aangeland. Ik sprak een Spanjaard die nog steeds met de ogen groot van verbazing in het dilemma is blijven steken. Toen de burgeroorlog begon studeerde hij rechten in Barcelona. Daar had hij dadelijk dienst genomen bij de regeringstroepen, maar toen de communisten zich meester hadden gemaakt van de sleutelposities dacht hij dat hij zich aan de andere kant misschien beter thuis zou voelen. Hij was dus overgelopen naar de troepen van Franco, maar al gauw had hij ontdekt dat hij daar nog minder op zijn plaats was. Als dat zonder al te veel risico had gekund was hij nog een keer door de linies gegaan. Nu exploiteerde hij een restaurant annex een mooi zwembad, zonder veel hoop overigens. Het had twee jaar geduurd om een vergunning te krijgen, want de lokale geestelijkheid vond het zwembad ‘immoreel’. Of zijn onderneming het zou halen? Hij vreesde van niet. Al weerde hij nog zo plichtsgetrouw de zonde uit zijn bad - deux pièces en bikini's rechtsomkeert - de pastoor bleef tegen, met inschakeling van burgemeester en de hele taaie bureaucratie waar Spaanse priesters naar hartelust over kunnen beschikken. Op het moment was hij in een strijd gewikkeld om de bordjes die op de grote weg de toeristen op zijn onderneming attent moesten maken. Het was een heel getimmer. Iedere ochtend de bordjes verdwenen, dus dadelijk nieuwe erop uit de voorraad die hij er nu maar van had aangelegd. Zo ging dat nu al een paar weken. Wij wensten hem succes toe en hij wuifde ons ernstig na, een zwarte stip op zijn nieuwe oprijpad. Straks zou hij wel weer naar zijn bordjes gaan zoeken.

San Sebastian, de grote badplaats bij de grens. Wie het fijn vindt het ouderwetse woordje ‘kapitalist’ weer eens zonder bijsmaak op de tong te proeven kan hier terecht. Als op een prentje uit de vorige eeuw zitten de gouvernantes in lange rijen onder de bomen van de boulevard, met de rijke kindertjes. Hun meesters en meesteressen, ja het mag werkelijk, de kapitalisten, zijn aan het strand of op hun blinkende witte motorboten. Zelfs fysiek gehoorzamen de mannen aan onze bijna vergeten karikaturen van hun klasse, bijna allemaal hebben ze dikke buiken. Hoe kan het anders, want ze hebben het zo goed als beren in het reservaat. Vakverenigingen verboden, stakingen en andere samenscholingen verboden, geen of nauwelijks concurrentie, want zij zitten op solide monopolies. Het enige is de politici te vriend te houden voorzover zij dat zelf niet zijn, en de priesters natuurlijk.

Daar gaan wij dan, de grens weer over. Eruit gaat heel wat vlugger dan erin; toen werden wij langs vier verschillende bureaus gestuwd. Dat kostte een uur. Nu werden wij na de passencontrole nog maar één keer aangehouden, om te betalen voor de hobbelige brug die wij moesten passeren. Frankrijk: na Spanje lijkt dat het toppunt van verlichting. Was het maar zo.

*

In Toulouse is sinds 1939, als gast van het Franse socialistische syndicaat, de Spaanse zusterorganisatie in ballingschap gevestigd. Daar had ik een kort gesprek met de heer Pascual Tomas, secretaris-generaal van de organisatie en verder lid van het uitvoerend comité van het Internationaal Verbond van Vrije Vakverenigingen. Tot 1939 was hij ook socialistisch parlementslid geweest.

De heer Tomas maakte de indruk een nogal ongeduldig man te zijn. Voor een deel zal dat wel gekomen zijn omdat hij over een half uur naar een vergadering moest, maar twintig jaar vechten tegen de bierkaai zal er ook niet helemaal vreemd aan zijn. Bijval van zijn buitenlandse collega's kreeg hij genoeg, maar ze hebben het te druk met hun eigen problemen om daadwerkelijke steun te verlenen.

De heer Tomas vertelde dat voor de burgeroorlog van de 400 Spaanse parlementsleden er 119 socialist waren. De socialistische vakbeweging telde toen twee miljoen leden. Volgens hem was het in de eerste plaats aan hun invloed te danken dat in 1931 de wet op de landhervorming is aangenomen, die inhield dat de grootgrondbezitters tegen een redelijke vergoeding grond moesten afstaan ten behoeve van het programma voor het vestigen van kleinere bedrijven. In de noordelijke, de meest ontwikkelde provincies, was het programma wel geslaagd, maar in het zuiden en oosten was het verzet van ‘de reactionaire elementen’ zo sterk dat het daar niet kon worden doorgevoerd. Natuur-

[p. 6]

lijk werd, toen Franco aan het bewind kwam, alles weer ongedaan gemaakt.

De positie van de Spaanse arbeiders noemde de heer Tomas wanhopiger dan ooit. Het komt nog voor dat arbeiders werkdagen van veertien uren moeten maken; het loon komt nooit boven de duizend gulden per jaar, terwijl zij over geen enkele mogelijkheid beschikken om voor hun rechten op te komen. Ik heb kunnen constateren dat hij zeker niet overdreef, in Spanje zelf werd mij hetzelfde verteld. Daarbij zijn de prijzen op zijn gunstigst maar een fractie lager dan de Nederlandse, alleen aan wijn kan men zich nog goedkoop bedrinken. Men zal zeggen dat Spanje altijd een arm land is geweest, maar het staat wel vast dat het onder het regime van Franco steeds slechter is gegaan.

Communisten zouden er volgens de heer Tomas niet in grote aantallen zijn. Dat heeft iedereen mij verzekerd, het is moeilijk te bewijzen dat ze gelijk hebben. In ieder geval is wel een gunstige aanwijzing dat de jongste communistische oproep tot een algemene staking vrijwel geen gevolg heeft gehad nadat de andere groepen zich uit de actie hadden teruggetrokken toen was gebleken dat de communisten zich van de beweging meester trachtten te maken.

Gevraagd naar de politieke vooruitzichten van Spanje antwoordde de heer Tomas dat hij de situatie ‘très délicat’ vond. Dat komt voornamelijk door de Amerikaanse steun aan Franco's regime. Inderdaad kan men niet zeggen dat de Amerikanen er bij de man in de straat populair zijn. Men zou het zich ook moeilijk anders kunnen indenken; enthousiasme voor de Westelijke verdediging is te veel verwacht wanneer die met de



eigen vrijheid moet worden betaald. De enige bij wie ik een zekere waardering voor Amerikanen vond was bij een Bask, die dacht dat het aan Amerikaanse invloed te danken is dat in de laatste tijd de maatregelen tot onderdrukking van de Baskische taal minder streng zijn geworden. Ik kan niet nagaan of dat werkelijk de reden is.

Als een andere ongelukkige ontwikkeling noemde de heer Tomas het toetreden van Spanje tot de O.E.E.S., die tot gevolg zal hebben dat zij zich meer aan de Europese economie zullen moeten gaan aanpassen. In normale omstandigheden zou hij daar geen bezwaar tegen hebben, want de vakverenigingen zouden er zelf voor kunnen waken dat hun belangen bij de noodzakelijke omschakeling - rationalisering en meer mechanisatie - niet over het hoofd zouden worden gezien. In de tegenwoordige positie van volstrekte machteloosheid was hij bang dat de toetreding tot de O.E.E.S. voor de arbeiders alleen maar zou leiden tot meer slavenarbeid.

Wat het resultaat betreft zou zijn van vrije verkiezingen in Spanje? Hij zei er geen idee van te hebben. Het enige wat hij kon verzekeren was dat zij ervoor zouden zorgen dat ze in de kortst mogelijke tijd zullen worden gehouden, zodra ze van het regime verlost zouden zijn.

Tenslotte vroeg de heer Tomas met nadruk te vermelden dat in de gevangenissen van Burgos, Santander, Valencia en Madrid meer dan 10.000 politieke gevangenen zitten. Daarvan worden er ongeveer 5.000 gevangen gehouden alleen op grond van het feit dat zij voor de burgeroorlog een rol hadden gespeeld in de socialistische vakbeweging. Zij zijn al vanaf 1939 opgesloten.