Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 9]

Klein autobiografisch woordenboek
door J.A. Emmens

Afschuiven. Het afschuiven van verantwoordelijkheid stelt men zich gewoonlijk alleen ruimtelijk voor, maar men schuift ook tijdelijk verantwoordelijkheid af: op het verleden bijvoorbeeld door Historisch Besef, en op de toekomst door Geloof in de Vooruitgang.

Angry Young Man. Zie Londen.

Bang. De grootste naïeviteit van iemand die bang is voor zichzelf, is te denken dat anderen hem niet zouden kennen als degene voor wie hij bang is.

Elite. Er zijn mensen die er in zitten en mensen die er buiten staan. De mensen die er buiten staan hebben grote bezwaren tegen de mensen die er in zitten en de mensen die er in zitten hebben grote bezwaren tegen de mensen die er buiten staan. Sommige mensen die er buiten staan zouden er volgens sommige mensen die er in zitten ook in moeten zitten, maar andere mensen die er in zitten vinden dat deze mensen er toch eigenlijk buiten staan.

Familiedrama. Eerste bedrijf. Mijn zuster heeft sterrekers in de tuin geplant en dient deze bij de lunch op. Mijn vader bedient zich uitvoerig, steekt een hap in de mond en begint dan halfgrappig te mopperen dat de stelen zo lang zijn: ‘Ik lijk godbetert wel een konijn’. Mijn zuster zegt snibbig dat hij voortaan geen sterrekers meer krijgt. Mijn moeder begint aarzelend te filosoferen over de vraag of het misschien beter is om de sterrekers voortaan vlak onder het blad af te snijden. Iedereen zwijgt. Tweede bedrijf. Ik neem ook een portie en snijd de stelen er zorgvuldig af. Mijn vader begint luid te protesteren dat ik niet al te verfijnd moet worden: ‘Je eet maar zoals het op tafel komt’. Ik merk op dat het eten van sterrekers toch niet als strafexercitie is bedoeld. Mijn moeder begint te piekeren over het probleem of het eten naar de eisen moet worden opgediend en alleen dan gegeten kan worden, of dat het sowieso moet worden opgegeten, hoe het dan ook wordt opgediend. Derde bedrijf. Noch mijn vader, noch mijn zuster worden zich van de aard van mijn moeders twijfels bewust, terwijl mijn moeder zich evenmin bewust wordt van het feit dat haar twijfels voortkomen uit haar middelaarspositie: voor haar zijn het inderdaad problemen waarover zo mogelijk rechtvaardig moet worden beslist. Maar hoe? Dat is de grote vraag.

Fotografie. Nadat ik een groot aantal oude foto's van mijzelf had bekeken en verscheurd voelde ik mij heel tevreden; ik verkeerde echter in twijfel of dit nu kwam van het bekijken of van het verscheuren.

Freud. Op een ochtend werd ik wakker met de mededeling: de hoofdrol wordt gespeeld door de rijke. Ik was verrast, omdat dit een gedachte is waar ik mij overdag voortdurend tegen verzet, daarna echter helemaal niet meer verrast, omdat mijn verrassing volkomen overeenkwam met de theorie van Freud.

Gedachte bij het ontwaken: hier ben ik nu, met mijn buik voor, mijn borst aan en mijn hoofd op.

Gemeenschap. Zonderling dat het woord ‘persoonlijkheid’ zowel door een communist als door de dichter A. Roland Holst in afkeurende betekenis wordt gebruikt. In beide gevallen waarschijnlijk uit naam van een gemeenschap der zaligen. Het doet er misschien ook maar weinig toe of deze zaligen worden gelocaliseerd op de eilanden achter de dood, waar dat dan ook mag zijn, of in het Kremlin, wat daar dan ook mag voorvallen. De twee gelegenheden liggen in elk geval te ver af, om nog te kunnen worden beoordeeld.

God. Is dood, heeft Nietzsche verklaard, maar waar is God na zijn dood nu gebleven? Men kan toch moeilijk aannemen: in de he-

[p. 10]

mel, want het bestaan van juist dit verblijf is door zijn dood twijfelachtig geworden. Op aarde dus, waar hij - daar zijn wij het hopelijk over eens - werd geboren, leefde en stierf. Evenals alle gestorvenen leidt God waarschijnlijk een onderaards bestaan. Ik heb bijvoorbeeld de indruk dat hij is opgenomen in ons natuurgevoel, waarin wij hem, sedert Rousseau ons de terugkeer naar de natuur als een oplossing heeft afgeschilderd, reeds ten dele hadden kunnen onderbrengen. In het algemeen geloof ik, mogen we veronderstellen, dat God is begraven in de woorden waarmee wij verschijnselen aanduiden die zich voor ons gevoel aan de ‘historische ontwikkeling’ onttrekken. De natuur bijvoorbeeld beweegt zich, naar men ondanks Darwin aanneemt, in een kringloop - dit in tegenstelling tot het mensdom dat zich, naar men aanneemt, ontwikkelt. Zijn er meer van deze verschijnselen waarin wij het voortbestaan van de officieel gestorven God kunnen vermoeden, omdat wij ze voor ‘onhistorisch’ verslijten?

In Nederland vindt men ze, voorzover ik heb kunnen nagaan, vooral in de geschiedenis van de poëzie. Kloos die zijn talent de eeuwigheidswaarde toeschreef die zijn producten niet bleken te bezitten, bracht God al onder in het diepst van zijn gedachten. Sedertdien heeft God zich ook genesteld in het werk zelf: Roland Holst en Rodenko - bien étonnés de se trouver ensemble - zien de poëzie als een verschijnsel dat zich aan iedere historische ontwikkeling onttrekt; dus, kunnen wij thans concluderen, als een Godsverschijning. Het merkwaardige is intussen dat niets zo snel veroudert als poëzie. Hooft moest speciaal worden herdacht om door sommige mensen weer eens te kunnen worden ingekeken, Kloos kent iedereen alleen nog maar van naam, Roland Holst wordt geprezen, maar steeds minder gelezen, Lucebert raakt uitgepraat en, las ik onlangs, verveelt de jongste generatie stierlijk. Zou men moeten aannemen dat God, zo dood als hij is, zich nog steeds verplaatst? Na de diepste gedachten van Kloos te hebben verlaten, vestigt hij zich enkele decennia in het werk van Roland Holst, bespringt daarna Lucebert en ziet thans weer aarzelend uit naar een nieuwe woning.

Historicus. Hoever hij ook teruggaat in de geschiedenis, hij komt nooit iets meer te weten over zijn eigen verleden. Vandaar waarschijnlijk dat hij historicus is geworden.

Kunsthistoricus. De kunsthistorie is een eigenaardig vak. Het wordt gewoonlijk, en gewoonlijk niet ten onrechte, geassocieerd met musea. Toen ik nog maar zelden musea bezocht, als kind dus, vond ik de meest opvallende merkwaardigheid van een museum: de suppoost. Ook nu hindert de suppoost mij nog wel, maar hij valt mij eigenlijk niet meer als zodanig op. Destijds echter vond ik het evenals de meeste mensen, vervelend om op een moment dat men zelf kijkt, bekeken te worden. Ik heb nu leren inzien, dat dat altijd gebeurt. De suppoost, zou ik filosoferend willen opmerken, dat is de mens an sich.

Wat vele mensen, en vooral hen die enthousiast zijn voor de kunst in de kunsthistoricus hindert, is, geloof ik, het feit dat hij een hogere suppoost is. Hij staat niet in de zaal om aanmerkingen te maken wanneer men met zijn adem de duisternis die de laatste drie eeuwen zorgzaam op een meesterwerk hebben aangebracht, dreigt te verhevigen, maar hij is er toch altijd. Hij zit ergens anders in het museum, als conservator of directeur. Hij is een nog veel lastiger dwarskijker dan de suppoost, omdat hij onzichtbaar is en de bezoeker door middel van kleine gestencilde handleidingen en grote, gedrukte catalogi op nadelige wijze beïnvloedt. Ook hij schijnt bezield te zijn door een behoefte om zich met de mens te bemoeien op het moment waarop deze naar een schilderij kijkt.

De mens nu, over wie wij kunsthistorici bij uitstek objectief kunnen oordelen omdat wij hem zo vaak zien afgebeeld, krijgt het gevoel dat wij hem willen dwingen om tegelijkertijd het gereutel van de Pythia aan te horen en de listige interpretaties van de priesters die haar assisteren. Toch is dit niet waar. Wij zouden het wel willen, maar wij houden ons in. Wij ontzien de bezoeker en sparen in het museum zorgvuldig zijn vrijheid uit, als een wieg waarin hij kan ravotten en kraaien van plezier, maar die toch door ons is vervaardigd. Want men moet wel bedenken: zonder onze redeloze liefde voor verouderde voorwerpen of voorwerpen die binnen afzienbare tijd verouderd zullen zijn, zou het museum niet eens bestaan. Wij hebben dan ook een zeker recht om ons met de bezoeker te bemoeien en, vind ik, geven blijk van een zekere grootheid door dat niet te doen.

Laf. A, lui en matriarchaal ingesteld, kan zich omstandigheden voorstellen waarin hij energiek zou worden. B, energiek en patriarchaal, vraagt: wat voor omstandigheden? A: door een vrouw bijvoorbeeld. B: dat is laf.

Leek. Men krijgt het gevoel een leek te zijn wanneer men weigert zich met zijn vader, met de autoriteit, te identificeren.

[p. 11]

Liefde. Ik was zeventien. Toen wij langs het Uddelermeer fietsten woei haar rok even zover omhoog dat ik haar dijen kon overzien. Overigens ernstig van aard, werd zij plotseling vrolijk, niet alleen omdat zij zich werkelijk wel aan mij bloot zou willen stellen, wanneer haar gereformeerde vader niet op haar geweten had gerust als een baardman op een bonbondoosje, maar ook uit sadisme: ze was het eigenlijk volkomen met haar vader eens dat het kostbare snoepje mij niet kon worden gegund.

Londen. Nadat ik zes weken lang uitsluitend met fatsoenlijke, rustige, vriendelijke, verstandige en behulpzame mensen had gesproken, overviel mij een geweldige behoefte om één uur te liegen, te lasteren en te sarren, maar er was niemand tegen wie ik dit kon doen.

Maecenaat. De vorst en zijn aap, d.w.z. de opdrachtgever en de kunstenaar, schijnen zolang met elkaar te hebben omgegaan, dat de kunstenaar vorst is geworden en de opdrachtgever zijn aap.

Napoleon. Een grootindustrieel vertrouwde mij eens toe dat hij eigenlijk sprekend leek op Napoleon. Ten eerste, zei hij, moet ik iedere dag 's middags een kwartiertje slapen, ten tweede kan ik niet met vrouwen omgaan, en ten derde gaan mijn mensen voor me door het vuur wanneer ik ze toespreek.

Ophouden. Ik wil ermee ophouden en iets anders gaan doen en ik geloof ook wel dat ik dat wil, alleen niet dat ik het zal doen. Mijn hele leven namelijk heb ik alleen maar iets kunnen doen wanneer ik anderen had bezworen dat ik het eigenlijk niet wilde doen. Alsof ik iets alleen maar met weerzin mag doen, alsof ik verraad pleeg aan een ideaal door iets met plezier te doen, alsof anderen niet mogen weten dat het doen mij eigenlijk diep bevredigt.

Paus. Vannacht gedroomd dat ik de Paus bezocht. Ik was in een gezelschap dames en heren, Zweden, Engelsen, Fransen en nog enkele Hollanders, die ‘en groupe’ een audiëntie hadden aangevraagd. Wij bevonden ons in het Pauselijk vertrek, terwijl de Paus ons ieder afzonderlijk even toesprak. Ik overwoog of ik hem in het Italiaans zou antwoorden, dat ik slecht ken, maar besloot, in navolging van anderen, Engels te spreken, waarin ik mij althans verstaanbaar kan uitdrukken. Toen de Paus aan mij toe was, nam ik het woord en zei, min of meer tot mijn eigen verbazing: ‘Holy Father, I'm not a Catholic, but I must say that I am an admirer of the thorough organisation and the brilliant representation of the Catholic Church. The Holy Mess, a first-rate artistic achievement, the hierarchy of Cardinals, Archbishops and Bishops, the structure of the Church as a whole - I really must say, I am deeply impressed’. ‘Lafaard’, siste een dame die naast mij stond, mij in het oor. Ik schaamde mij en vertrok.

Het was meer dan alleen nieuwsgierigheid waarom ik niet naar buiten, maar naar boven ging. Ik bevond mij even later op de daken van het Vaticaan, waar ik met hartstocht rondklauterde om mij een oordeel te vormen over de ligging van de verschillende gebouwen en de structuur van het geheel. Vervelend alleen dat ik op de duur de weg kwijtraakte, terwijl ik het gevoel kreeg dat ik mij nog vóór het einde van de audiëntie bij mijn groep moest voegen. Op een gegeven moment zat ik op een hoek van de Cortile di S. Damaso en keek ik in een vertrek schuin tegenover mij, maar erg ver weg. De Paus lag vermoeid op een divan, gekleed in een ietwat onttakeld pontificaal, en naast hem zat op een gewone keukenstoel een bijzonder mondain geklede en zorgzaam opgemaakte dame die hem aangenaam onderhield. ‘De heiligschennis’, dacht ik, terwijl ik diep verontwaardigd van het dak afklom.

Poëzie, zie God.

Praten. Is het voortoveren in uitermate vluchtige, want gesproken vormen, van houdingen die ik metterdaad zou moeten aannemen en volhouden. In ieder gesprek creëer ik een toneelstuk waarin ik de verlichte en volkomen geëmancipeerde figuur speel die ik in werkelijkheid niet ben. Zo althans verklaar ik mij bijvoorbeeld mijn angst dat mijn collega's mijn persoonlijk leven, of dat mijn vrienden mijn collega's zullen leren kennen, enz. Voor ieder publiek immers werk ik met een ander repertoire en met het ene repertoire bevrijd ik mij van, of vernietig ik soms zelfs het publiek dat ik met het andere repertoire tracht te bekoren. De verschillende sterrebeelden gaan op en onder op mijn gezag, verbeeld ik mij, terwijl zij in werkelijkheid rustig voortbestaan en, wanneer zij voor mij niet te zien zijn, elders prijken.

Revolutie. Het verschil tussen een revolutie en een contrarevolutie betekent een verschil van mening over een datering bij voorbaat: van een revolutie neemt men aan dat hij de vooruitgang bevordert, van een contrarevolutie, dat hij het verleden in ere herstelt. Van-

[p. 12]

daar dat wij de Hongaarse opstand een revolutie hebben genoemd, terwijl de Russen spreken van een contrarevolutie. Voor een partij als de R.K. Kerk is het verschil van geen belang: alleen contrarevoluties komen volgens dit instituut de toekomst ten goede, zo al niet van de maatschappij, dan toch in elk geval van de menselijke ziel.

Ritueel. Niet in staat de tucht te overwinnen die mij keurig doet optreden, raak ik verstrikt in de omgang als een priesterleerling in het ritueel, niet omdat ik dit ritueel niet foutloos kan uitvoeren, maar omdat de fouten die ik maak de enige manifestatie zijn van een niet te verwezenlijken zelfstandigheid, waarvan het eigen ritueel mij klaarblijkelijk onbekend is gebleven.

Saturnus. Mijn ouders bezocht. Na enige tijd over andere dingen te hebben gepraat, informeer ik naar het pasgeboren dochtertje van mijn broer. ‘O’, zegt mijn zuster, ‘het is een ontzettend klein kind!’ ‘Nou’, zegt mijn moeder, ‘ontzettend klein...’ ‘Het weegt maar zeven pond’, roept mijn zuster verontwaardigd. ‘Zeven pond is een heel normaal gewicht’, zegt mijn moeder. ‘Ja’, merkt mijn vader peinzend op, ‘het weegt ongeveer evenveel als de haas die ik de vorige week heb geschoten. Het is jammer dat je niet het afgelopen weekend gekomen bent, je moeder had een heerlijke hazenpeper klaargemaakt.’

Schilderijen. Kunstlievende mevrouw: ‘Die oude schilderijen hebben voor mijn gevoel altijd iets, hoe zal ik het zeggen, iets wat men in de nieuwe nooit vindt. Hoe zou dat toch komen? Weet U dat misschien, jongeman?’ Jongeman: ‘Dat komt omdat de nieuwe nog niet oud zijn, Mevrouw.’

Schuld. Is het gevoel dat ik krijg wanneer ik denk de oorzaak te zijn van een gevolg waaronder ik zelf heb te lijden.

Underdog. Gewoonlijk beschermt men degeen die men verdedigt allang niet meer, maar men beschermt door middel van de verdedigde alleen zichzelf.

Zonen. Ik droomde over twee tekeningen, waarvan ik tevreden de betekenis ontcijferde. De ene stelde de overwinning voor van de massa op het individu, de andere de overwinning van het individu op de massa. Op de laatste tekening zag men het portret van een Paus, wiens twee zonen als vogels om zijn hoofd vlogen. Ik begreep dat hier sprake was van mijn vader, mijn broer en mijzelf, en moest denken aan de regels in Macbeth, wanneer Lady Macduff, na de moord op haar echtgenoot, haar kleine zoontje toespreekt: ‘Sirrah, your father's dead; and what will you do now? How will you live?’ ‘As birds do, mother’.