Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 4]

De economie in een kalm vaarwater
door E. Damen

De jongeren, die in de zomermaanden moeten worden opgenomen in het produktieproces, zijn zonder moeite ondergebracht en de situatie op de arbeidsmarkt is van dien aard, dat feitelijk van een toestand van volledige werkgelegenheid kan worden gesproken in verweg het grootste gedeelte van het land. Daarbij werd in deze zomermaanden een situatie van redelijke stabiliteit van het prijsniveau bereikt, terwijl voor het deel van de produktie dat niet in het binnenland wordt afgenomen, een lonende export mogelijk was, die een bevredigende ontwikkeling van de monetaire positie in de hand werkte. Slechts de investeringen in industriële produktiemiddelen tenderen naar een relatief achterblijven, hetgeen mede leidt tot een betrekkelijk gering beroep van het bedrijfsleven op de besparingen voor zover zulks op de open kapitaalmarkt is na te gaan. Uit de bancaire informaties van de centrale bank bleek tot en met juli een vrij grote liquiditeit bij de ondernemingen en een betrekkelijk geringe stijging van de behoefte aan bankkrediet. Geldscheppend zijn de financiële instituten praktisch niet opgetreden. Dit geheel ademt een kalmte en een rust, die na de bewogen jaren weldadig aandoet, terwijl het niet minder aangenaam is te constateren, dat niets er op wijst, dat een bevredigend peil van economische bedrijvigheid zich niet geruime tijd zou voortzetten, invloeden van plotselinge politieke strubbelingen daargelaten.

Een categorie, die met al dit economische moois niet zoveel opschiet, is die der industriële ondernemers, die vanwege hun speciale plaats in de samenleving over een soort economische helderziendheid moeten beschikken. Afwezigheid van helderziendheid impliceert het aanvaarden van risico's en deze risico's tracht men zoveel mogelijk te beperken door gebruik te maken van intellect en intuïtie. Voor de ondernemer (om het even of hij salaris krijgt of de winst opstrijkt) is nu eenmaal elke toestand geen einde maar een begin; de continuïteit van de onderneming eist in de toestand van vandaag een beleidsbeslissing voor morgen en voor de volgende maand en voor het volgende jaar, zo goed en kwaad als dat kan.

De psychologie van de goede ondernemer had Keynes zeer wel begrepen toen hij de investeringen ter sprake bracht, daar het effect van de investering in produktiemiddelen in de toekomst bij de ondernemers een rol speelt. Waarvan Keynes evenwel minder kaas had gegeten was, dat het gedrag van de ondernemers maar voor een zeer klein deel machinaal en volgens het leerboek is en voor een veel ingrijpender, maar veelvuldig onderschat deel wordt bepaald door hun mens-onder-de-mensen zijn en door een ingewikkeld patroon van omstandigheden, dat onmogelijk tot normen, criteria e.d. uiteen te rafelen is.

In Nederland liggen jaren van een stormachtige ontwikkeling achter ons. Het tamelijk grootscheepse industrialisatieproces bracht uiteraard investeringen in de breedte: steeds meer produktiemiddelen werden ingezet voor het steeds verder vergroten van de produktie. Verscherping van de internationale concurrentie en geleidelijke bevrediging van de na-oorlogse inhaalvraag bracht de noodzaak van de z.g. diepte-investeringen: modernisering, produktiviteit-verbetering, kwaliteit-verbetering etc. Net was de zaak weer zo'n beetje normaal aan het worden toen het tijdvak van politieke spanningen inzette (Korea, Suez) met de daaruit voortvloeiende bewegingen op de grondstoffenmarkten wegens voorraadvorming. Het uit de hand lopen van de hausse werd gevolgd door de z.g. milde recessie en deze is sinds het voorjaar overwonnen. De criteria voor de ondernemersbeslissingen zijn door al die verschillende gebeurtenissen beïnvloed, maar nu is feitelijk voor de eerste keer een toestand bereikt, waar van

[p. 5]

een min of meer ‘normale’ gang van zaken kan worden gesproken. Ook in het binnenlandse politieke vlak bracht dit een soort aflossen van de wacht met zich mee, wat leidde tot een conjunctureel nogal neutrale begroting en de daaruit resulterende betrekkelijk bescheiden invloed van de overheidsuitgaven op de gang van zaken in het bedrijfsleven.

In de goed functionerende onderneming zal onder deze omstandigheden in het algemeen niet gesproken kunnen worden van een volledige benutting der produktiecapaciteit. Van die kant is er dan ook geen neiging tot investeren in duurzame produktiemiddelen. In de staalindustrie is dat te merken. Waar staal wordt gemaakt voor de verdere verwerking tot verbruiksartikelen zijn capaciteit en produktie tamelijk in evenwicht, doch waar het staal wordt gemaakt voor kapitaalsgoederen is er onderbezetting. Het is daarom op dit ogenblik een ideaal moment voor een kritisch onderzoek naar de toestand van de bestaande produktiemiddelen. Indien daarbij de wenselijkheid van diepte-investeringen blijkt, is het van belang deze op korte termijn te verwezenlijken. In het algemeen zal de financiering op het ogenblik geen probleem vormen. Deze algemeenheid neemt echter ook weer niet weg, dat het in de huidige situatie van rust zeer wel mogelijk is de toekomstige vraag terdege te overschatten. Het zo juist mogelijk schatten van de ontwikkeling van de consumptieve vraag is een van de zwaarste taken van de ondernemers en aan de situatie van thans hebben zij daarbij maar weinig houvast. Het individuele element is daarbij een belangrijk element. Het is natuurlijk mogelijk het denken van alle industriële ondernemers enigszins te richten. In het verleden is dat gebeurd, doordat met name de overheid niet alleen informaties en vrijblijvende prognoses verstrekte, maar sterk op bepaalde aanbeelden hamerde. In bepaalde gevallen was daaraan ook behoefte, zoals bij de export vanwege de deviezen en bij de strijd tegen de inflatie. Bij een te straffe planeconomie wreken echter kleine fouten zich in sterk afwijkende uitkomsten. Indien de gang van zaken meer een vrucht is van een veelheid van individuele, maar op goede gronden berustende beslissingen, is de kans op foute uitkomsten veel kleiner. De verandering in het politieke patroon kan in dit verband zeer zeker van betekenis zijn voor de verdere vergroting van de welvaart. Voor de ondernemer wordt niet alleen echter in dit geval de verantwoordelijkheid groter, maar ook het leven moeilijker. Hij kan zich niet beroepen op collectieve suggesties, voorschriften of wettelijke remmen: hij staat er als een eenzaam man in een toestand van redelijke welvaart, die hij moet trachten te behouden en zo mogelijk zelfs nog te verbeteren. Wellicht zal het menige ondernemer niet eens zo onwelkom zijn, dat de vermindering van de bemoeiingen van de overheid met de economie maar heel geleidelijk zal plaats hebben.

*

In de praktijk van de ondernemersactiviteit der laatste jaren is gebleken, dat de prijzen der kapitaalsgoederen een rol van ondergeschikte betekenis spelen. Primair speelt in het bedrijf de evidente behoefte aan een bepaalde machine en pas secundair gaat men studeren op de prijs. Naarmate een produktie betrekking heeft op artikelen waarnaar een groter vraag bestaat, zal de prijsfactor bij de investeringen een geringere rol spelen. Niettemin is het juist nu de produktiecapaciteit aan de ruime kant ligt niet onbelangrijk wat de hoogleraren Tinbergen en Derksen (laatstelijk in E.S.B. van 9 september) onder de aandacht zijn komen brengen omtrent de relatieve duurte van investeringen in Nederland. Op grond van een opmerking over deze duurte van Tinbergen groepeerde Derksen een paar cijfers en kwam Tinbergen weer tot de berekening, dat kapitaalsgoederen in Nederland relatief 10 pct duurder zijn dan verbruiksgoederen. Het betreft hier een voorlopig onderzoek maar desondanks een zaak die wel wat te denken geeft. Er is een kans (de berekeningen gingen niet verder dan op basis van gegevens uit 1957) dat hetgeen gold tijdens de periode van opbouw van het industriële apparaat in een oorspronkelijk niet industrieel land niet meer zal gelden wanneer later de industrie wat traditioneler is geworden. Het ontbreken van een industrie van enige importantie voor werktuigmachines doet evenwel in dit opzicht de verwachtingen niet al te hoog gespannen zijn. De ondernemer, die tijdens een opkomende hausse tot investeren wordt geforceerd, zal dit prijsverschil koud laten. Maar de serieuze waker over zijn bedrijf, wiens investeringen meer worden verricht op grond van intellect-activiteit dan op grond van intuïtie zal dit prijsverschil wel tamelijk dwars zitten. Zij zijn er ook in een weinig bewogen tijd altijd wel kleine verrassingen, waarbij het blijkbaar tot het wezen van de ondernemersfunctie behoort, dat men zelden door iets aangenaams wordt verrast. Het leiden van de onderneming zal altijd iets hebben van de worsteling van Jacob met de engel.