Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 3]

Weerzien met Semaun
door P.A. van Gastel

Sinds Indonesië een grondwet heeft die weinig in details regelt maar veel mogelijk maakt, heeft het land een Commissie van Waakzaamheid gekregen waarvan, blijkens de weinige mededelingen, die erover zijn verstrekt, de taak is het oppertoezicht uit te oefenen op de organen van de staat. In tegenstelling tot de Nationale Adviesraad die zo ongeveer president Sukarno's brain-trust is, hebben in dit nieuwe college figuren zitting die, althans de laatste tijd, geheel buiten de politieke verwikkelingen zijn gebleven. Onder hen zijn de sultan van Djogjakarta, Hamengku Buwono IX, de voormalige minister en ambassadeur Arnold Monunutu, oud-gouverneur Samadikun van Oost-Java, de commandant van de militaire politie, luitenant-kolonel Sudirgo, en een man die in de tijd van het ontstaan van de P.K.I., die toen nog ‘Indische’ communistische partij was, een leidende rol heeft gespeeld: Semaun.

Het is niet duidelijk wat de betekenis van deze commissie van waakzaamheid is. Er is grote behoefte aan toezicht op de organen van de staat die vele tekorten aan efficiency en integriteit vertonen, maar men zou zeggen dat daarvoor een competent corps inspecteurs beter zou zijn geweest. Geen van de opgesomde figuren lijkt er de man naar om eens een overheidskantoor nauwkeurig te inspecteren. Het lijkt er dan ook meer op dat dit een college van wijze en eerlijke mannen moet zijn dat niet beïnvloed wordt door de vooroordelen van partijpolitiek.

De onverwachte benoeming van de sultan van Djogja tot voorzitter van dit gezelschap was een van de meest verrassende ontwikkelingen die de ‘geleide democratie’ van president Sukarno tot nu toe heeft opgeleverd. Sinds hij in 1952 als minister van defensie had geweigerd mee te werken aan de voortgaande politieke ondergraving van het leger, had hij zich in hoofdzaak gewijd aan economisch en sociaal werk in het gebied van Djogjakarta. Verder probeerde hij sport en tourisme te bevorderen. Hij had in de jaren van de revolutie als feodaal heerser duidelijk partij voor de republiek gekozen en daar veel vertrouwen en invloed mee verkregen. Hij trad weinig op de voorgrond maar deed veel. Na de terugtrekking van de Nederlandse troepen uit Djogjakarta bijvoorbeeld was hij degene die het bestuursvacuum opvulde en velerlei zaken, zoals het transport, al had voorbereid en geregeld.

Hij heeft nooit bekend gestaan als een groot bewonderaar van de lijn, die Sukarno volgde. Er werd van hem verondersteld dat hij aan een minder centralistisch bewind de voorkeur zou hebben gegeven. De tegenregering-Sjafruddin noemde, gedurende haar korte bestaan op Sumatra, hem uitdrukkelijk als een van de mensen in wie zij vertrouwen wilde stellen, na de voormalige vice-president Hatta. Er is nooit gebleken dat hij een enkel woord ten gunste van de geleide democratie heeft gezegd.

Arnold Mononutu, die oppervlakkige bindingen heeft met de nationalistischepartij, was in zijn periode als minister van voorlichting een beminnelijk man met een voorkeur voor een aristocratische manier van leven; later is hij de eerste Indonesische ambassadeur in Peking geweest. De oud-gouverneur van Oost-Java en de commandant van de Polisi Militèr hebben nooit bijzondere aandacht getrokken; van de militaire politie kan gezegd worden dat zij het meest integere en best gedisciplineerde politiecorps in het land is en dat zij in 1955 enkele belangrijke lieden die verdacht werden van economische knoeierij, heeft gearresteerd.

Afgaande op de persoonlijke kwaliteiten van de leden en vooral op het feit, dat de sultan van Djogja als voorzitter wil optreden, ligt als conclusie voor de hand, dat dit nieuwe college, afgezien van de praktische werkzaamheden die het verrichten zal, een soort symbolisering is van de noodzaak tot samenwerking om het land voor ontbinding te bewaren en weer op de been te helpen. Dat de inzet en de verantwoordelijkheid voor het nieuwe bewind van de hoogste orde zijn lijdt in elk geval geen twijfel. De tegenregering die hier en daar nog een spreekbuis bezit heeft op haar manier gereageerd door nu het aftreden van president Sukarno te eisen, wat zelfs voor haar een opzienbarende uitlating was.

Maar ook in deze visie is het verschijnen van Semaun een verrassing met een apart cachet. Deze nu ongeveer zestigjarige Ja-

[p. 4]

vaan, die geruime tijd een rol heeft gespeeld in het uitvoerende comité van de Komintern en nauw betrokken is geweest bij de stichting van de communistische partij in ‘Insulinde’ heeft, naar men in Djakarta beweert, al geruime tijd in, of in nauw contact met, het presidentiele paleis verkeerd voor hij, na jaren in Indonesië alleen bij geruchte te zijn genoemd, weer tevoorschijn kwam.

Omstreeks 1917 wordt zijn naam voor het eerst genoemd. Hij is dan een van de vurige jongemensen in de Sarekat Islam, een in 1912 door Tjokroaminoto gestichte vereniging die streefde naar de geestelijke en intellectuele ontwikkeling van de inlandse bevolking. In dezelfde tijd bestond ook de, onder andere onder invloed van de Nederlander H.H.F.M. Sneevliet gestichte, Indische sociaal-democratische vereniging, die wij nu kortweg een communistische organisatie zouden noemen. Deze I.S.D.V. zocht contact met mensen uit de Sarekat Islam teneinde meer invloed op de bevolking te kunnen uitoefenen en zij vond, voorzover zij de gedachte van onafhankelijkheid van de archipel van het Nederlandse gouvernement aanroerde, een gretig gehoor bij het vooruitstrevende deel van de Sarekat Islam.

Een van die revolutionaire figuren was de toen ongeveer twintigjarige Semaun. Hij trad al spoedig op de voorgrond in de linkse kringen en was een van de voormannen toen er een P.K.I., een Indische communistische partij, werd opgericht. Hij had ook al, samen met Sneevliet, een aandeel gehad in een propaganda- en contactbureau te Sjanghai dat waarschijnlijk een instelling van de Komintern is geweest. Op zijn voorstel aanvaardde een besloten commissie in een besloten vergadering van de P.K.I. het programma van de Komintern en wierp de partij zich meteen op een van de punten daarvan: strijd tegen het pan-islamisme.

De Sarekat Islam, waarvan de naam duidelijk maakt dat de leden hun progressiviteit op een religieuze grondslag wilden plaatsen, legde dit punt uit als strijd tegen de islam en begon de communistische partij daarom te bestrijden. De P.K.I. verkondigde dat zij zich niet alleen tegen de pan-islamitische beweging keerde, maar ook tegen het pan-aziatisme en verder tegen elke beweging die het ‘imperialisme’ bestreed maar daarbij religieuze of nationalistische leuzen voerde. Want, aldus de redenering, dat waren termen die naderhand weer zouden worden gebruikt om het volk opnieuw te onderdrukken.

Hierover is destijds veel gedebatteerd, voornamelijk in de Sarekat Islam die sterk door communisten was geïnfiltreerd. Een van de felste tegenstanders van Semaun en van de intussen opgedoken Tan Malakka was de Sumatraan Hadji Agus Salim, later de gevatte en intelligente ‘grand old man’ van de revolutie. De partijleiding wist, met het argument dat de communisten de islam ontrouw waren geworden, te voorkomen dat Semaun en zijn aanhang het overwicht kregen. De communisten reageerden hierop door een rode Sarekat Islam op te richten en de oorspronkelijke partij voor ‘kapitalistisch’ uit te schelden.

Intussen had Semaun in 1923 een spoorstaking helpen organiseren, wat het gouvernement aanleiding gaf hem te arresteren en naar Timor over te brengen. Hij vroeg en kreeg tenslotte toestemming om het land te verlaten en is voorzover bekend regelrecht naar Moskou vertrokken waar hij vele jaren heeft geleefd. De P.K.I. voerde in toenemende scherpte een actie tegen het gezag, tegen het kapitalisme en tegen elke organisatie, die niet communistisch was. Ze werd met felheid bestreden door de oorspronkelijke Sarekat Islam, door de Budi Utomo (een vereniging van Javaanse intellectuelen) en door de Muhammadijah (later een groep in de Masjumi).

In de Komintern had Semaun naar het schijnt veel moeite om te verklaren waarom de communistische partij die hij had achtergelaten niet meer succes had. Hij weet dat onder andere aan ‘nationalistische neigingen’ in de partij, die door Nederlandse ‘kameraden’ werden geïnspireerd. Maar er heerste binnen deze rode organisatie toch ook geen eenstemmigheid over de houding die men moest aannemen tegenover de groeiende nationalistische bewegingen in de gekoloniseerde landen, zoals ook in de Russische communistische partij uiteenlopende meningen bestonden over nationalistische en provincialistische ‘reformistische’ denkbeelden. Stalin keerde zich in 1926 fel tegen deze ‘fractiegeest’ maar in hetzelfde jaar deed het uitvoerende comité van de Kominform toch een poging om een internationale anti-kolonialistische liga te stichten.

Het Duitse rijksdaglid Münzenberg is daar een van de voormannen in geweest. En op een congres in Brussel verschenen ook afgevaardigden van de vereniging van revolutionair-nationalistische studenten in Nederland, de Perhimpoenan Indonesia. Die afgevaardigden waren Mohammed Hatta, de latere vice-president, en Nazir Pamuntjak. Ook Ali Sastroamidjojo, de latere premier, was lid van deze in 1923 gestichte vereniging. Tijdens dat congres werd bekend, dat Hatta en Semaun een soort gentlemen's agreement

[p. 5]

hadden gesloten dat er ongeveer op neer kwam, dat de communistische en de nationalistische bewegingen elkaar niet zouden tegenwerken, zonder eigen doelstellingen uit het oog te verliezen. Maar in de toen in Nederland verschijnende communistische Tribune werd later meegedeeld, dat deze overeenkomst een vergissing was.

Dit alles is maar een klein stukje van de ingewikkelde geschiedenis van de Indonesische revolutie en van haar twee belangrijke en ongelijksoortige componenten: nationalisme en communisme. De onverzoenlijke dogmatiek van de eerste Javaanse communisten heeft plaats gemaakt voor een bijna zuivere vereenzelviging met de opvattingen van de groep, die om president Sukarno staat. De grote uiterlijke wijziging is gekomen na de mislukte communistische opstand van Madioen in 1948, die door het republikeinse leger, onder commando van Nasution, bloedig werd neergeslagen. Nadien is het communistische partijbestuur grondig veranderd en heeft de communistische propaganda een nationale lijn gevolgd. De communisten zijn sindsdien wel eens de betrouwbaarste revolutionairen genoemd. In elk geval hebben zij president Sukarno's revolutionaire plannen gesteund en heeft de president hen uitdrukkelijk willen betrekken in de nationale synthese die hij nastreeft.

Een typisch Aziatische gedachte is zulk een synthese, omdat zij grotere waarde toekent



aan een hiërarchie van onderling strijdige opvattingen dan aan een waardebepaling van elk van die opvattingen afzonderlijk, met verwerping van de ongewenste, zoals in een westerse gedachtengang zou passen. In zulk een Aziatische gedachtengang is de coëxistentie van uiteenlopende ideologieën (hier: communisme, nationalisme en islamisme) niet een soort gewapende vrede in een koude oorlog of een opportunistische politieke zet, maar iets veel wezenlijkers waarin ook de bedreiging door de imperialistische trek van het communisme geen zwaar argument is.

De verhoudingen in Indonesië lijken nu omgekeerd: de eens onverzoenlijke, thans partijloze communist Semaun is door de nationalistische president Sukarno in een van de hoogste staatscolleges geplaatst; de secretaris-generaal van de officiële communistische partij, Aidit, is slechts vice-minister en schikt zich naar orders van Sukarno's sterke medewerker Nasution. De communistische dogmatiek is veranderd in een langs nationale lijnen geplooide theorie. Maar als men aan de achterkant kijkt ziet men daar dat de communistische partij, al heeft zij haar orthodoxe theorieën opgeborgen en zonder spijt opeenvolgende leiders vervangen, de grootste en best georganiseerde partij in het land is, zo groot dat men zich op het ogenblik niet kan voorstellen dat de president haar mening zou kunnen negeren zonder zichzelf ernstige moeilijkheden te bezorgen.