Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 14]

Willem Paaps anti-semitisme in het geding
door R. Nieuwenhuys

J.H.W. V(eenstra) die ik op mijn beurt als criticus van Vrij Nederland zeer waardeer, heeft op mijn bespreking van het boek van Dr Meijer over Willem Paap (van 12 aug.) gereageerd, en vooral op dat deel, waarin ik het over het anti-semitisme van Paap had. Hij heeft blijkbaar gevoeld, dat ik - zonder zijn naam te noemen - hem op het oog had, toen hij in Vrij Nederland schreef: ‘Dr. Meijer heeft het allerminst waar kunnen maken dat Paap anti-semiet was.’ Daar was ik het beslist niet mee eens. Ik meen nl. dat Dr. Meijer wel degelijk waar heeft kunnen maken - en dat is ook niet zo moeilijk geweest - dat er op z'n minst in Paap sterke anti-semitische gevoelens werkzaam waren, die hij weliswaar als verlicht man heeft trachten te onderdrukken, die hij zelfs in een interview met d'Oliveira geloochend heeft, maar die toch telkens weer in zijn werk aan de oppervlakte zijn gekomen. Oók in de roman Jeanne Collette. Deze kan weliswaar niet direct een anti-semitische roman genoemd worden (ik heb me op dit punt inderdaad te sterk uitgedrukt) maar wel een boek, waarin Paaps anti-semitisme duidelijk naar voren komt.

Laat ik hiermee beginnen: ik heb niet bedoeld te zeggen dat ik de roman Jeanne Collette van anti-semitisme vond ‘druipen’. Wèl de voorrede en het slot. Ik schreef nl.: ‘Een citaat uit de inleiding’ (waarop het citaat volgde) en daarop: ‘Het druipt van anti-semitisme.’ Dit woordje ‘het’ sloeg op ‘citaat’. Dit anti-semitisme van de voorrede noemde ik Germaans. Het is door zijn toon het typische instinctieve volksantisemitisme, dat later in de S.S. en S.A. een organisatievorm vond. Ik citeer ter verdere informatie nog enige regels, ditmaal niet uit de voorrede, maar uit het slot van Jeanne Collette: ‘Maar zwart zijn de mannen, die komen van onder de grond om hun dag des oordeels te richten over de zwijnerij der eeuw, de jodenbaronzwijnerij der eeuw. De koningen der geesten, zij komen, komen met een vloek en het onthalzende zwaard, om ze rond te dragen de rijksdaalderbaronnetjes, de dode Collettes in hun dodekistje door de straten der stad’. Dit is bijna nazi-taal, het is rood en zwart. Bovendien was het Duitse antisemitisme van de jaren negentig niet en zeker niet uitsluitend gebouwd op rassentheorieën. Dat van Stöcker die hofpredikant was, berustte op geloofstegenstellingen, of liever, het zocht de bestaande anti-Joodse gevoelens redelijk hieruit af te leiden, maar in wezen was het onredelijk, instinctief en massaal en daardoor gevaarlijk.

Ik houd vol dat de voorrede van Jeanne Collette (en het slot) ‘druipt’ van anti-semitisme. Of Paap nu deze inleiding achteraf geschreven heeft, geïnspireerd op een toen als illustratie gekozen caricatuur van de Franse tekenaar Bob - ik begrijp niet wat dit er allemaal toe doet. Deze voorrede en het slot zijn toch maar door Paap geschreven! Aan deze uitgesproken anti-semitische uitlatingen van Paap ontkomt men niet, al wil men daar zo gauw mogelijk aan voorbijgaan. Of Paap moet gehuicheld hebben. Maar welke reden zou hij hiervoor hebben gehad? Als hij die voorrede geschreven heeft - zoals Gomperts in Het Parool veronderstelt - omdat hij wilde speculeren op anti-Joodse gevoelens van het publiek, dan is Paap een schurk, en ik weiger dit vooralsnog te geloven. Dat Paap in een interview ontkend heeft anti-semiet te zijn, zegt weinig, juist omdat zijn anti-Joodse gevoelens zo instinctmatig zijn en ongrijpbaar en altijd voor een redelijke ontkenning vatbaar. Bovendien kon men er in Nederland in de jaren negentig waarschijnlijk net zo min openlijk mee voor de dag komen als nu.

Maar nu de roman zelf. Deze is inderdaad in de eerste plaats in het algemeen gericht tegen de ‘geldbaronnen’, maar toch ook speciaal tegen de Joodse bankier A.C. Wertheim. Veenstra zegt dat Collette maar in weinig opzichten Wertheim ‘is’. Maar dit gaat bepaald te ver. Paap heeft aan Wertheim gedacht bij de uitbeelding van Collette en hier gaat het om. Paap heeft dit ook nooit ontkend ook niet toen hij in het reeds genoemde interview zei, dat hij Wertheim niet herkend zou hebben als hij hem in de Kalverstraat tegen het lijf was gelopen. Een op-

[p. 15]

merking als deze schuift immers al dan niet opzettelijk, langs het kernpunt heen. Maar Wertheim was voor Paap allang een bête noire; hij had zich in geschrifte al genoeg tegen Wertheim gericht en Dr. Meijer vond in de nalatenschap nog enkele kladpapiertjes waaruit dezelfde afkeer voor de persoon van Wertheim blijkt. Wertheim werd trouwens direct ‘herkend’ toen Jeanne Collette verscheen. Dat Paap Collette met een niet-Joodse vrouw laat trouwen (in afwijking van de ‘werkelijkheid’) om haar en de dochter te kunnen afbeelden als twee ‘leliën op een mestvaalt’, vind ik onthullend. Dat de ideaal-figuur van de dochter welbeschouwd een half-jodin is (gelukkig dat ze blond is!) is geen argument. Zó alleen kon ze in het zwart-wit patroon van Paaps roman passen. En zo consequent ‘rassisch’ om dit onmogelijk te maken, dacht men in die jaren niet. Bovendien in de toenmalige herediteitsleer was dit niet onmogelijk; in elk geval is de totale afwezigheid in de figuur van Jeanne van de slechte eigenschappen van de vader voor Paap niet ‘onmogelijk’ geweest.

De meest ongunstige figuur die in het boek voorkomt, is de ‘particuliere rechercheur en practizijn’ Matthieu en juist deze, merkt Veenstra op, is een christen. En hij verwijt Meijer terecht dat deze dit feit verzwegen heeft. Inderdaad het staat er: een christen, maar één met een geprononceerd Joods voorkomen, die hiervan gebruik maakt om zijn louche praktijken in Joodse kringen uit te oefenen. En wat Veenstra op zijn beurt toch ook niet had mogen verzwijgen is, dat in dezelfde zin en in verband met de mededeling over Matthieu's ‘jodengezicht’, óók staat, dat de moeder ruziënd met de vader ‘menigmaal’ uitroept: Verbeel je maar niet dat hij van jou is, want dan heb je het mis. Paap suggereert hier iets of laat op z'n minst iets open wat ook wel even vermeld had mogen worden.

Er zijn trouwens in het boek nog genoeg anti-semitische trekjes te vinden. De geleerde en rechtschapen niet-Jood Aertsen noemt Collette een ‘rijksdaalderjoodje’ en als Collette ontroerd tranen vergiet, zegt Aertsen spottend: ‘Dat huilen vond ik wel 'n weinig raar, maar aan de boorden van de Tiger en Eufraat schijnt men dat eerder te doen dan op de kade van de Keizersgracht.’ En zo is er nog meer, maar waar het vooral om gaat is, dat Paap Collette als Jood uitbeeldt en zich bedient van alles wat voor typisch Joods moet doorgaan, als een middel om zijn verachting voor Collette te doen blijken.

Ik moet het hierbij laten. Het is voor mij onmiskenbaar dat Paap iemand was - zoals ik reeds zei - met ondergronds en bovengronds werkzame anti-Joodse gevoelens, die soms zeer sterk zijn.

Over het tweede punt dat Veenstra aanroert - de onderscheiding tussen ‘zeventiger’ en ‘tachtiger’ - kunnen we kort zijn. Ik ben het geheel met hem eens en ook met Gomperts die zegt dat de term ‘zeventiger’ geen enkele opheldering brengt, omdat niemand weet wat die term betekent. Het gebruik van het woord vondst zonder aanhalingstekens, is waarschijnlijk aanleiding geweest van het misverstand. Ik had beter het woord ‘vinding’ of ‘trouvaille’ kunnen gebruiken.

Ik heb het boek van Dr. Meijer allerminst willen prijzen. Ik vind vooral dat hij het met zoveel moeite aangedragen materiaal niet heeft kunnen coördineren, doordat hij zich niet heeft kunnen vrijmaken van zijn rancunes Ik heb alleen getracht deze rancunes te begrijpen en ze in verband gebracht met Paaps anti-semitisme.