Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 5]

Waar een wil is, is een weg
door J.H.W. Veenstra

Rijdend over rijksweg no. 13, de terecht zo benummerde verbinding Den Haag-Rotterdam, besefte ik opeens hoe concreet hier een triviaal gezegde wordt geïllustreerd. Jarenlang was deze drukste van onze autowegen immers een bron van ergernissen en ongelukken. Men reed hier niet meer, men koerste er hobbelend en botsend over de asfaltgolven. Automobilisten spraken van het wasbord en aan vreemdelingen was de uitleg welbesteed dat nijver Nederland is gebouwd op een moerassig Nederland, dat zijn verraderlijke streken ook voor de gladste ingenieurs in petto houdt.

Die weg móest worden verbeterd, maar het kon niet, er was geen geld, de begroting liet het niet toe, de bestedingsbeperking had hierop nog eens weer invloed enz. enz. We dienden dit te accepteren, verder te hobbelen, over de kop te slaan en de rekening aan de verzekeringsmaatschappij te presenteren, dit laatste voor zover het niet de taak van onze nabestaanden was.

Er deden zich toen in korte tijd enkele spectaculaire ongelukken voor en zie hier: plotseling trok een aannemer met man en macht deze weg op. Er wordt nu gehakt en gegraven, er wordt zand gestort en gewalst tegelijk, in ongekend korte tijd was er een verbreed en verbeterd stuk wegdek klaar en ons is meegedeeld dat binnen het jaar de hele weg zal zijn vernieuwd. Ergens was er een wil en de weg is er binnenkort ook.

Akkoord, zal men zeggen, maar dit is een exceptioneel geval. Zoals het ook exceptioneel is dat er tien miljoen gulden voor deze wegverbetering is uitgetrokken, waardoor er maar liefst 300 arbeiders tegelijk aan kunnen werken. Maar het gaat mij er nu juist om wat eigenlijk exceptioneel is en wat niet en waarom iets dat tot voor kort niet kon, nu wel kan. Wat zijn onze criteria voor het ‘kunnen’?

Vanzelfsprekend is hieraan een begrotingstechnische kant en er is de vage notie van urgentie, waar de publieke opinie, de publieke verontwaardiging en zelfs partijpolitieke belangen mee te maken hebben. Het is best mogelijk dat door de recente ongelukken de verbetering van rijksweg no. 13 naar de klasse van allerhoogste urgentie werd verschoven ten koste van een nu lager gewaardeerde andere urgentie. Misschien ook kon de man op Verkeer en Waterstaat, die altijd aan deze verbetering voorrang had willen geven maar werd gedwarsboomd door collega's van andere opinie, nu ineens met de stukken (en brokken) in handen zijn wil doorzetten. Achter overheidsbesluiten liggen altijd de nodige ‘imponderabilia’, nog wel eens futiel en belachelijk voor wie deze keuken niet vreemd is. Of herinnerde de man die het besluit nam zich De Régniers uitspraak ‘Le vrai sage est celui qui fonde sur le sable, sachant que tout est vain dans le temps éternel’?

Hoe het ook zij, wat mij bezig houdt is de vraag in hoeverre meer objektief te hanteren maatstaven aan een dergelijke ‘wil’ richting kunnen geven of dat we maar tevreden moeten zijn met een wereld die op goed (of kwaad) geluk resultante is van ‘Wille und Vorstellung’. Een begroting is op zichzelf een in cijfers gestolde resultante van vage voorstellingen en waarderingen, waarbij dan nog een rol spelen de machtsverhoudingen - intern via de vuist van de betrokken minister c.q. wethouder en extern als funktie van een door hem gerepresenteerde sociale constellatie - de politieke en economische conjunctuur, de hoeveelheid te verwachten geldmiddelen enz. Wat er als exakte faktor in meespeelt kan dan wel aan een zorgvuldig berekend en globaal als urgent erkend Plan zijn ontleend - Zuiderzeeplan, Deltaplan, Nationaal Plan - maar ook daarbij is het wikken en wegen mogelijk dat op de bekende praktijk van het ‘temporiseren’ neerkomt.

Dit afwegen van nut en noodzaak tegen de kosten is nog steeds een in hoofdzaak arbitraire bezigheid en men kan er tevreden mee zijn dat er dus ook nog altijd een dosis ‘beleid’ nodig is om bewindslieden bepaalde besluiten te doen treffen. Niettemin kan ook de vraag worden gesteld of, nu er bijna geen handeling meer zonder cijfers, berekeningen en statistieken wordt verricht, als het om de zaken gaat die tot de traditioneel economische sfeer behoren, niet eveneens in dit opzicht een meer verfijnde apparatuur ons ten dienste zou moeten staan.

Sta ik in een van die beruchte en voor on-

[p. 6]

ze cursiefjesschrijvers zo inspiratieve files in een postkantoor, dan wil ik wel eens weten hoeveel anders lucratief te gebruiken tijd met het gezamenlijke wachten wordt ‘verdaan’. En ik verbaas me er dan over dat, terwijl de bedrijfseconomie met tijdanalyses in fabrieken en kantoren al zo ver gevorderd is met het kwantitatief verantwoorden van wat wel of niet doelmatig wordt gedaan, nog geen hoogleraar in de economie of sociologie er zijn studenten eens aan heeft gezet te onderzoeken wat het wachten in een ondoelmatig ingericht overheidskantoor de doorsnee clientèle ‘kost’. Ik weet wel dat zoiets moeilijk kwantitatief is te bepalen - wat kost tijdverspilling van de huisvrouw? - maar een reeks enquêtes zou zeker al aanwijzingen opleveren en er zijn wel moeilijker te vatten verschijnselen in hanteerbaar cijfermateriaal neergelegd.

Hetzelfde geldt voor stadsverbetering en stadsaanleg. We weten nu wel dat kruisingsvrije wegen het verkeer bevorderen, we weten dat stopborden en verkeerslichten nodig zijn om het niet in een chaos te doen vastlopen, maar het zijn alweer niet meer dan vage, door de praktijk geleerde noties. Wat ‘kost’ al dat vertragen, stopzetten, wachten de weggebruiker, het bedrijf of de onderneming waarvoor hij werkt en dus ook de maatschappij waarvan hij deel uitmaakt? En wanneer is het wel degelijk lonend de kostbare viadukten en tunnels aan te leggen waar wij om vragen en die er vanwege de begroting niet ‘kunnen’ komen? In het groot gezien, wat zijn kosten, wat zijn uitgaven, wat zijn investeringen?

Inderdaad gaat men af en toe over tot verkeerstellingen, ondervraging van de weggebruiker enz., maar dit geeft ook niet meer dan aanwijzingen. Het te verwachten grote aantal gemotoriseerde bezoekers aan de Expo '58 bracht in Brussel een grootscheeps plan tot het graven van een reeks stadstunnels in uitvoering, maar het was alweer een arbitraire beslissing. Waarschijnlijk een hoogst verstandige en een die de kosten ‘waard’ was, maar wie kent het rendement? Amsterdam doet eindelijk iets aan de restauratie van zijn even vervallen als geprezen oude binnenstad. Een toenemend besef van de esthetische en historische waarde hiervan heeft er zeker mee te maken, maar nog meer de ontdekking dat de daaraan te spenderen uitgaven gezien het toeristenbezoek toch wel ‘lonend’ zijn.

Grote bedrijven zijn zich scherp bewust van het lonende van de ‘presentatie’ - of het om gebouwen, auto's of de costuums van de employé's gaat - en wie voormalige Europese koloniën kent, kent het verschil in presentatie dat b.v. een Engelse zich vergeleken met een Nederlandse koloniale overheid veroorloofde. Wat Engeland mede vanwege het imponerende gezicht aan zijn overheidsgebouwen besteedde, vond de Nederlander ‘zonde’. In het vroegere Nederlands-Indië vertoonden hoogstens enkele grote maatschappijen welbewust zo'n indrukwekkend stenen gezicht, maar niet het officiële Nederland en latend voor wat het waard is, meen ik dat deze uit nog meer onweegbaar materiaal opgetrokken prestigeaangelegenheden ook te maken hebben gehad met een, tenminste wat ons betreft, te begrensde voorstelling van wat kosten eigenlijk zijn. Zoals ook een beter en aan exakter gegevens geklonken inzicht in de kosten en baten van het koloniseren in het algemeen, ons duidelijker de onzinnigheid van alarmerende leuzen als ‘Indië verloren, rampspoed geboren’ had kunnen aantonen.

Conclusie? De kwantitatieve basis van onze overwegingen met betrekking tot het uitvoeren van openbare werken met sociaal nut is te smal en ligt te zeer in het vlak van boekhoudkundige en economische begrippen, die de werkelijke problemen niet meer dekken en die ons over de reële kosten en het reële rendement niet meer inlichten. Uit een reeks van wel degelijk verzamelbare gegevens zal een kwantitatief bepaalde faktor moeten worden gedistilleerd, die - zij het met de nodige benaderingen en schattingen, maar dit gebeurt bij elk Plan - het sociale nut of rendement representeert, zoals op deze wijze ook sociale kosten moeten kunnen worden vastgesteld. Laat men dit niet te gauw illusoir of, gezien de voor dit verzamelen benodigde staven, te ‘kostbaar’ noemen. Ik heb me onlangs laten uitleggen hoe een grote Amerikaanse onderneming de standplaats van haar lokale vestigingen laat uitrekenen door de elektronische machine. Alles wat vroeger ook arbitrair aan een dergelijk besluit te pas kwam - kwesties van verbindingen, vervoer, opslag, standing en wat al niet meer - leverde nu de computor en aangezien deze moloch alleen op exakt voedsel werkt, moesten ook de misschien wel duizenden hierop betrekking hebbende gegevens worden ‘vertaald’ in kwantitatieve eenheden, die voor het de machine toe te voeren programma dienstig zijn. Maar daarna was het antwoord ook prompt beschikbaar, zoals vele andere antwoorden op soortgelijke vragen. Bij bepaalde onderdelen van onze overheidshuishouding wordt wat de administratie betreft tegenwoordig al wel op een dergelijke wijze gewerkt. Het is waarschijnlijk nog maar een aanloop.

[p. 7]

Om te bewijzen dat ik de wil niet alleen maar aan het gemechaniseerde brein ondergeschikt wil maken, breng ik nog even een onlangs in de dagbladen vermeld geval ter sprake, dat het probleem van nut en kosten door de andere kant van de kijker laat zien. Ergens tussen Meppel en Zwartsluis hadden enkele gehuchten die samen 27 huizen tellen, nog steeds geen waterleiding. Nu besloten de bewoners zelf in hun vrije tijd de sleuf voor de buizen te gaan graven. Dit betekende voor de waterleidingmaatschappij een dergelijke vermindering van kosten, dat de aanleg nu verantwoord en niet meer te ‘kostbaar’ was.

Ook dit is een anders dan op grond van de traditionele begrippen realiseren van een ‘wil’ en een dergelijke door gemeenschappelijk aanpakken bereikte verwezenlijking van wat volgens de begroting of de boekhouding niet ‘kan’, juich ik bijzonder toe, met hoeveel arbitraire en imponderabele elementen zo'n besluit weer mag zijn verbonden. Wat dergelijke zaken betreft blijft er ook nog zoveel ruimte voor ‘beleid’ over, dat ik er onze bewindslieden een extra portie van zou willen thuisbezorgen. Met de fantasie, het initiatief en de durf om eens anders dan ‘normaal’ de wil in een weg om te zetten.