Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 15]

Journaal
door J.J. Peereboom

Er is weer een drieling geboren in Engeland, lees ik in het avondblad; die mensen hebben nu tien kinderen. Ik vraag mij af hoeveel lezers mijn misnoegen delen als zij dat zien, zowel om het feit zelf als om de toon van gezellige blijdschap waarin het besproken wordt. Het besef van overbevolking is een van de weinige gevoelens waarin ik soms meen mijn tijd vooruit te zijn. Ik denk aan al die kinderen als zij opgegroeid zijn, en netjes werken en in onafzienbare rijen huizen wonen, met lampen met franje. Dat ons overal het uitzicht benomen wordt is nog niet het ergste; een landschap zonder mensen is groots, maar er zijn zoveel dingen groots, en na tien minuten springen wij toch weer in de auto en spoeden ons terug naar de stad. Het ergste is dat wij ons nergens meer een wildernis kunnen vóórstellen, om ons opluchting te verschaffen wanneer wij oververzadigd zijn van menselijkheid.

Het avondblad is nooit oververzadigd van menselijkheid, in Engeland evenmin als in Holland. Tegenover het verschijnsel leven neemt het een moederlijk standpunt in: het is iets heerlijks. Er wordt geen rekening mee gehouden dat mensen niet alleen leven zijn, maar ook kleren en huizen, beginselen en kaartsystemen, en dat het vaak heerlijk is aan een ruimte te denken waar die niet voorkomen. Gelukkig staat juist op tijd de oneindige ruimte ter beschikking, waar het wel niet zo groen en geurig is als vroeger in het woud, maar waar tenminste geen gevaar voor ontginning dreigt.

En het publiek (ik bedoel niet alleen Jan, maar ook Aernout Publiek) dat de krant leest, is dat altijd blij met die positieve houding tegenover het verschijnsel leven? Ik weet niet hoe je dat zou kunnen vaststellen. Wij denken allen min of meer in termen van twee soorten leven, het ene beoordeeld naar eigen ondervinding en het andere in overeenstemming met de openbare zeden en gewoonten. Het ontbreekt niet aan vaders, of zelfs aan moeders, die verslagen zouden zijn bij de geboorte van drie kinderen, maar van zulke mensen wil de openbare moraal niet weten, en als lezers vinden wij het alleen ontroerend. Of is dat leedvermaak? Ik weet het niet, en begrijp eigenlijk niet waarom ik nog ooit een avondblad koop, want ik raak altijd uit mijn humeur over de openbare zeden, en als ik er dan iets over zeg krijg ik ten antwoord: Hihi, waar maak je je zo druk over - wat in dit geval alleen kan bewijzen dat het besef van overbevolking iets zeldzaams is.

*

Nu wordt hier A Raisin in the Sun vertoond, het stuk van de negen-en-twintigjarige negerin Lorraine Hansberry, dat in New York tot het beste stuk van het jaar gekroond is, dank zij de tijdelijke New Yorker Kenneth Tynan; en wij hebben weer gelegenheid om ons af te vragen of een stuk dat zich onderscheidt door de dikte van zijn retoriek toch goed theater kan opleveren. De schrijfster zelf vindt van wel: zij heeft het opzettelijk zo geschreven, berekend op ‘audience involvement’; A. Alvarez, de dichter die op het ogenblik de kritieken schrijft voor de New Statesman, vindt het ook - daar blijkt weer uit, lijkt hem, ‘the degree to which drama is an extra-literary activity’. Wat ik daartegen inbreng, na het stuk gezien te hebben en helemaal niet geboeid te zijn, is dat het altijd verkeerd blijft om zich dommer voor te doen dan men is, en gewoon obscurantistisch om zich te beroepen op de noodzaak om het publiek mee te krijgen. De moeder die haar geld aan haar zoon toevertrouwt met de woorden ‘Het is niet veel, maar het is alles wat ik heb’ - het jongetje dat zich aan zijn vader vastklampt wanneer die betoogt dat hij vijf generaties vertegenwoordigt van mensen die zich niet lieten vernederen - als zulke dingen ontroerend zijn, is het niet om de gevoelens maar om de toneelconventies die wij er in herkennen. Er zijn mensen die beweren dat het toneel het niet buiten zulke manieren kan stellen, maar ik heb stukken gezien die anders bewezen: The Long the Short and the Tall bijvoorbeeld, van Willis Hall, en The Hostage dan, van Brendan Behan. Dat waren ook geen opvoeringen die het publiek te machtig waren, integendeel.

Helaas is met de veroordeling van conventies niet alles gezegd, hoe goed het ook klinkt. Conventioneel verdriet en conventionele eer, die kan ik niet uitstaan; maar conventionele grappen, daar kun je mij voor

[p. 16]

krijgen. Als er een dove of een stotteraar op het toneel komt, dan is mijn avond al bijna goed. Het verbaast mij zelf, en ik heb er nogal eens iemand mee teleurgesteld, maar het is tenminste nuttig om op deze manier aan de toevalligheid van voorkeuren en afkeren herinnerd te worden.

Ik heb in een paar maanden vier films van de Zweed Ingmar Bergman gezien, een nieuwe: Wild Strawberries, en drie oudere: Summer with Monica, Journey into Autumn en Lesson in Love. De voornaamste reden waarom ik er niet genoeg van kan krijgen is geloof ik dat zij precies het goede voorbeeld voor Nederland zijn, om over het stadium van de brave Fanfare heen te komen. Zweden immers is, voorzover ik weet, net zo'n saai en ordentelijk land als Holland; ik stel mij voor dat daar iedereen zich ook voortdurend beijvert om de indruk te wekken dat hij nooit iets anders doet dan iemand anders, behalve betere dingen en een enkele keer grappige, en dat hij zich voornamelijk onderscheidt door alles wat er in zijn binnenste omgaat, hoewel dat toch ook in laatste instantie weer juist is wat het hoort te zijn. Daar mengt zich dan Bergman in en houdt een spiegel voor aan de natuur: al die dingen gebeuren, tot verrassing van de Zweden voorzover zij dachten dat er nooit iets gebeurde, tot hun ergernis misschien wel voorzover zij dachten altijd veel interessanter te zijn dan iets dat er ooit zou kunnen gebeuren. Zij kunnen zich nu niet langer beklagen dat zij eigenlijk iedere dag voor niets opstaan en rondscharrelen tot zij weer moeten gaan slapen. Er wordt iets gemaakt van de grondstof die zij voortbrengen; hun zaad blijft niet vergeten op de grond liggen. Bergman hoeft zich geen moeite te geven om sterke verhalen te verzinnen, die dan ook in plaats van hem te helpen om de spanning te verhogen, hem alleen zouden afleiden van zijn voornaamste werk, laten zien wat er gebeurt. Iedere scène heeft haar spanning in zichzelf, als ontdekking van het leven in Zweden. Alles moet nog vorm hebben; Bergman heeft de vrijheid van een pionier.

Misschien doe ik de Zweden onrecht met de analogie met Nederland, maar wat is die dan ook opwindend. Zo'n gewaarwording heb ik nooit als ik hoor razen over de wenselijkheid van grote daden en visie. Grote daden, dat betekent toch niet veel anders dan één man die er zich op toelegt zijn rivalen te nekken, met duizend onderknuppels die doen wat hun gezegd wordt, en misschien een miljoen anderen die menen dat er iets van de gloed van de geslaagde onderneming op hen afstraalt omdat zij dezelfde kleur paspoort hebben. Grote daden zijn nodig, want rivalen zijn er niet om te strelen; maar als middel om het leven interessanter te maken kan het niet primitiever.

Het is wel gek dat wij nu ook grootheidsmaniakken hebben om af en toe een prikje in te geven. In het algemeen is het juist een charme van Nederland dat men ons niet lastig valt met voorstellen om ons groepsgewijs superieur te gaan voelen, en ons geen streken aanbeveelt die dat gevoel zouden kunnen rechtvaardigen. In Frankrijk is het anders, en in Engeland ook, hoewel minder erg; ik word er hier aan herinnerd door de affiches van Operation Britain, een organisatie die zich ten doel stelt de Brit in zijn ponteneur te sterken door hem plaatjes voor te zetten van de prestaties van de nationale industrie, met in de hoek als embleem een meesmuilende leeuw. Nieuw is het in Nederland toch ook niet, natuurlijk; die dwaze formule ‘opstoten in de vaart der volkeren’ is niet van gisteren, en het zou dan ook een wonder zijn als de verleiding altijd weerstaan was om van het lichte minderwaardigheidsgevoel van een te kleine natie te profiteren.

Het lijkt mij niet fraai, die concentratie op het formaat van onze handelingen in plaats van op hun inhoud. Als wij naar grootheid hunkeren, is dat meer iets om discreet te verbergen; en dan maar hopen. Misschien sterven wij nog eens miskend, dat is toch eigenlijk het mooiste; en dan begraven worden in Cornwall, waar wij een klein kerkhofje weten op een rots aan zee.