Hollands Weekblad. Jaargang 1

André Gide geanalyseerd
door H. van Galen Last

Dat medici, psychiaters en psychologen, zich met de literatuur bezig houden is geen nieuw verschijnsel, maar misschien zal later blijken dat de studie van Jean Delay, La jeunesse d'André Gide (Gallimard) de inzet heeft betekend van een nieuwe verhouding tussen de literatuur en de psychologie. Tot nu toe had men al te vaak het gevoel dat psychologen zich te weinig bekommerden om het verschil in kwaliteit tussen de vissen die zij uit de vijver van de literatuur ophaalden. Delay echter, psychiater en naar verluidt één van de pioniers van wat in Frankrijk de ‘chimiothérapie’ van geestesziekten heet, heeft geen moeite met lezen, als zoveel van zijn vakgenoten. Hij beschikt over een benijdenswaardig grote literaire cultuur, en beseft ook daarom scherp dat wat voor de psycholoog interessant is in het werk van een schrijver nog niet literair van belang hoeft te zijn. Want wanneer, zoals in La jeunesse d'André Gide, een literair genie wordt ‘gedemonteerd’, kan het ook de psycholoog niet onverschillig zijn waar en hoe dat genie zich in zijn volmaaktste vorm heeft geopenbaard. Les cahiers d'André Walter bijvoorbeeld zijn natuurlijk ideaal ‘voer’ voor een psycholoog, maar verder maakt Delay zich geen illusies over de betekenis van dat boekje en dat behoedt hem voor de neiging om een schrijver omlaag te trekken naar het peil van zijn minste werk. Evenmin heeft hij last van een andere hebbelijkheid van psychologen: het over het hoofd zien van literaire

[p. 11]

invloeden bij de karaktervorming, in het bijzonder bij die van een schrijver. Gide wordt nergens gereduceerd tot het enig kind van een tyrannieke en puriteinse moeder en een verfijnde, zeer begaafde, maar afzijdige, schuwe en op de koop toe nog jonggestorven vader. Steeds blijft hij voor Delay ook het jongetje dat verrukt was van de 1001-Nacht verhalen, de puber die de dagboeken van Amiel ontdekte en de poëzie van Virgilius - ik vraag mij af, zegt Delay, die Gide in de laatste paar jaren van zijn leven goed gekend heeft, of er toen iemand was van wie hij meer hield dan van de poëzie van Virgilius, waarvan hij grote stukken uit het hoofd kende. De belangrijke rol die Gide's moeder in zijn leven gespeeld heeft zal niemand willen ontkennen, maar nauwelijks minder beslissend acht Delay de enorme invloed die Goethe vanaf zijn jongelingsjaren op hem heeft uitgeoefend.

Het is natuurlijk onbegonnen werk om de inhoud van een boek van bijna 1300 dichtbedrukte pagina's hier eventjes weer te geven - maar iets er van moet toch verteld worden. Overigens, en dit voor de ‘common reader’ die erg geschrokken is van al die bladzijden, men hoeft misschien niet alles te lezen, want deze psychiater, die een belangrijk werk, naar men zegt, heeft geschreven over geheugenstoornissen, lijdt aan een heel vreemde tic: er zijn bepaalde feiten die hij vier, vijf, zes keer vertelt, steeds weer op nagenoeg letterlijk dezelfde manier en dus ook iedere keer weer met het gezicht van iemand die een nieuwe goocheltruc gaat uithalen. Men moet het boek hebben gelezen om te kunnen beseffen in wat voor een panische verwarring de lezer uiteindelijk wordt gebracht, iedere keer dat hem weer zo'n oude poets wordt gebakken.

Delay beschouwt het oeuvre van André Gide als één van de compleetste pogingen die ooit een man heeft ondernomen om zichzelf te begrijpen en te verklaren. Dat die poging tenslotte toch meer vragen heeft opgeworpen dan beantwoord misschien, hoeft niemand te verbazen, of liever, er zullen altijd mensen zijn die zich verwonderen over de dwaasheid van zo'n onderneming, zoals Pascal niet genoeg kreeg om zich te verbazen over Montaigne, en zoals ook Valéry niets begrepen heeft van de autobiografische driften van zijn vriend Gide. Het is een kwestie van instelling. Delay staat echter hierin, uiteraard, als psycholoog, aan de kant van Montaigne en Gide. Maar welke dan waren die raadsels die Gide niet heeft kunnen oplossen - zo hij ze al als raadsels had erkend - en welke betekenis hebben ze gehad voor de vorming van zijn talent? Dat zijn de vragen die Delay heeft willen beantwoorden en hij meende dat de gepubliceerde geschriften van Gide, met de talrijke nog ongepubliceerde Gideana die Roger Martin du Gard hem ter beschikking stelde, daartoe genoeg aanleiding gaven. Ik weet natuurlijk ook wel, schrijft hij, dat niemand ‘alles’ over zichzelf zegt (Montaigne zei het al, in één van die onvergetelijke zinnetje waarvan hij het geheim bezat: ‘Je dy vray, non pas tout mon saoul, mais autant que je l'ose dire’). Noch ook is Delay blind voor de leugens in Gide's geschriften, maar de velen die tegenwoordig alleen maar smalend over zijn eerlijkheid kunnen spreken, hebben nooit veel van hem begrepen: ‘... s'il n'a pas dit la vérité ici ou là, il a presque toujours fini par la dire. Il suffit de se référer à l'ensemble de ses écrits pour que certaines lacunes soient comblées et certaines déformations redressées’. Voortreffelijk, en met dit laatste zinnetje toont de psycholoog over meer gevoel voor literatuur te beschikken dan de vele schrijvers en critici - zoals onlangs nog Philip Toynbee in de Observer - die de hele Gide aan hun morele spit wilden rijgen op grond van het ene Et nunc manet in te..., een vrij onbeduidend werkje bovendien in het geheel van Gide's oeuvre. Voor de rijpere Gide, erkent ook Delay, zijn de strikt autobiografische geschriften van minder belang dan zijn beste romans, verhalen en toneelstukken, maar voor de psycholoog, die zich vooral met de vorming van Gide bezig hield, kregen het Journal en Si le grain ne meurt toch weer een aparte betekenis.

Delay is er van overtuigd, en hij geeft ook aan waarom, dat Gide op zijn 25ste jaar, na de dood van zijn moeder, pas getrouwd met zijn nicht Madeleine Rondeaux, en bezig

[p. 12]

aan het schrijven van Les nourritures terrestres, als ‘gevormd’ kan worden beschouwd. Niet dat hij, met zijn onverzadigbare weet-, leer-, en nieuwsgierigheid ooit opgehouden heeft zichzelf te instrueren, zoals hij zelf zei, maar het patroon van zijn verdere leven lag van die tijd af vrij nauwkeurig vast. Nu heeft Gide in Si le grain ne meurt zelf al niet zo'n rose beeld van zijn jeugd gegeven, maar er kwam altijd iets van zelfvertedering bij hem tevoorschijn wanneer hij probeerde op realistische manier zijn leven te vertellen. Die vertedering ontbreekt bij de medicus Delay, die hetzelfde verhaal nog eens doet, maar nu aangevuld met feiten die Gide onbekend zijn geweest, of die hij had vergeten of onbelangrijk gevonden; herzien ook op sommige punten waar Gide zich had vergist; en waar nodig gebruik makend van getuigenissen van familieleden of vrienden. Het is een bijzonder boeiend verhaal geworden, dat men even geboeid zou kunnen lezen, geloof ik, als men verder niets van het onderwerp zou weten.

Het is bekend dat Gide zich altijd heeft geïnteresseerd voor de verhouding tussen genie en ziekte. Veel genieën waren lui, pedant en ziekelijk, gaf hij toe, maar wat voor hem juist ‘d'une enseignement inépuisable’ was, was dat zij genieën waren geworden ‘malgré cela’. Delay vindt dat het tijd wordt dat hier de nodige onderscheidingen worden gemaakt. Dat zoveel grote schrijvers epileptisch of syphilitisch waren, betekent nog niet dat zij vanuit die ziektes creatief zijn geworden: die moorddadige organische aandoeningen hebben, vindt hij, eerder de werkelijke problemen verhuld. Het komt er juist op aan te weten aan welke aandoeningen het genie niet is bezweken. Voor Delay, als ik de medische termen die hij hier, bij uitzondering, gebruikt, even in gewone taal om mag zetten, is het genie iemand die bergen beklimt op blote voeten en met een maximum aan hoogtevrees. Niet de hoogte van de toppen die hij bedwingt kenmerken het genie; de meesten van ons hebben voor dezelfde moeilijkheden gestaan maar als wij er niet aan zijn bezweken, dan ligt het daaraan dat wij maar een beetje last van hoogtevrees hadden en dat wij zo verstandig waren om ons van een paar degelijke bergschoenen te voorzien. Vandaar dat de levensgeschiedenissen van genieën op het eerste gezicht altijd een pijnlijke indruk op ons maken: telkens staan zij te dansen met een voet in hun hand, omdat zij zo dom waren om ongeschoeid uit te gaan; de gilletjes van hoogtevrees zijn niet van de lucht; soms zijn zij zelfs gereed om maar blindelings in de afgrond te springen en nu en dan doen zij het ook echt... maar dan komt het onverwachte, met een snelheid van reactie die wij nooit achter ze hadden gezocht, weten zij zich plotseling te bedenken en met een nog onbegrijpelijker handigheid weten zij gebruik te maken van een vooruitspringende rotspunt of een armelijk boompje om hun val te breken, waarna zij, met bloedende wonden misschien, hun beklimming hervatten. En als wij dan beter hebben leren zien, merken wij telkens hoe slim zij op hun tocht geworden zijn: hun hoogtevrees raken zij niet kwijt, maar juist die angst geeft hun een gevoel voor terrein dat wij missen, zij vinden weggetjes waar wij ze niet zagen, of die wij juist onbegaanbaar dachten. En dan ontwikkelen sommigen van hen, maar die hebben dan ook een ontzettende hoogtevrees, wel hun meest verwarrende eigenschap: zelfs in de gevaarlijkste situaties krijgen zij de neiging om hun eigen onhandigheden te parodiëren.

Zelf geen medicus, kan ik niet beoordelen of deze schets van een bergbeklimming - die ik alleen hier en daar een kleine aanvulling gaf - kenmerkend voor de levensloop van ieder literair genie is, zoals Delay zegt. Maar hij geeft inderdaad heel goed het leven van André Gide weer. Het lelijke, nerveuze, zwakke, verlegen, vroegtijdig onanerende en simulerende - kortom, weinig aantrekkelijke jongetje uit Si le grain ne meurt vinden wij hier weer terug (en opmerkelijk, als wij de arts met zoveel bewijsstukken in zijn hand tegenover zijn patiënt zien staan, is niet dat Gide wel eens dingen verzwegen heeft, maar dat hij juist zo weinig ‘gelogen’ heeft en vooral, hoe weinig hij, als jongen al, over zichzelf verzwegen heeft tegenover zijn moeder en tegenover Madeleine, zijn grote liefde vanaf zijn dertiende jaar). Maar beter dan in die autobiografie zien wij in het relaas van Delay de tegenkanten: wij zien hoe hij zijn échecs opvangt, verwerkt, en, bijna steeds, omzet in overwinningen, met een taaiheid en een energie waardoor wij op het laatst niet meer weten of wij dit jongetje nu in de eerste plaats verwerpelijk of bewonderenswaardig vinden. Bijna alles over Gide, zegt de psychiater, staat al in Les cahiers d'André Walter, het werk dat hij op 19-jarige leeftijd schreef, en bij wijze van huwelijksaanzoek! Delay vindt het dan ook op zichzelf volstrekt niet onbegrijpelijk dat Madeleine dit zonderlingste van alle aanzoeken van de hand wees, want hij laat ook niet na er op te wijzen dat zij een bijzonder intelligent, gevoelig en zeer belezen meisje was, en dus heel goed in staat, wat Gide wist, tot lezen tussen de regels door. Toch bezegelde zij waarschijnlijk met die weigering in de

[p. 13]

eerste plaats haar eigen lot: het is alsof zij er de goden mee geïrriteerd heeft, die vanaf die tijd, en stap voor stap, Gide in de richting van de homosexualiteit drijven. Toen zij, vijf jaar later, uiteindelijk zwichtte voor zijn vasthoudendheid, was het in ieder geval te laat. Op zeer overtuigende manier ontwart Delay de ‘conspiratie’ van eigenschappen, jeugdervaringen, attitudes, invloeden, toevallige gebeurtenissen en ontmoetingen die Gide op zijn 25ste jaar tot de pederast hadden gemaakt die hij blijven zou - al kan ik mij niet onttrekken aan de indruk dat aan de rol van Wilde in deze ‘samenzwering’ een al te grote betekenis wordt toegekend. Maar Oscar Wilde is dan ook onmiskenbaar het bête noire van psychiater Delay.

Overigens, en om misverstand te vermijden, stelt Delay het nergens zo voor dat Gide ‘genezen’ had kunnen worden als hij maar tijdig in analyse was gegaan, gesteld dat dat omstreeks 1890 mogelijk zou zijn geweest. Wel bestrijdt hij de opvatting dat er rechtstreeks verband is tussen Gide's ‘afwijking’ en het ontstaan van zijn schrijversschap, zoals Gide zelf dacht. Men kan alleen zeggen dat het complex van eigenschappen, dat de voornaamste voedingsbodem van zijn literair genie was, het hem ook mogelijk heeft gemaakt pederast te worden.

Niettemin, aan het slot, als zijn persoonlijke visie hoe langer hoe meer naar boven komt, blijkt dat Delay de homosexuele ‘keuze’ van Gide betreurt. Een klein stootje, heeft men soms het gevoel, en men kan hem het omgekeerde horen beweren: Gide zou groter zijn geweest als schrijver als hij geen pederast was geworden. Er is iets van verbetenheid in de, overigens bekwame, manier waarop hij de drogredenen in Corydon blootlegt. Zijn ‘bezwaar’ tegen Gide's homosexualiteit hangt ongetwijfeld wel samen met zijn bedenkingen tegen Gide's amoralisme, maar op dit punt vind ik Delay wel simplistisch worden. Hij is te veel geneigd Gide's amoralisme af te doen als een aesthetische attitude, aangenomen onder invloed van een, volgens hem, slecht begrepen Goethe, van Wilde en van Nietzsche. Nu is Gide nooit vrij geweest van coquetterie, en hij zal, zeker in het begin, wel plezier gehad hebben in het aannemen van een amorele houding, maar men mag hieruit nog niet concluderen dat Gide's amoralisme steeds een attitude is gebleven. In dit verband toont de studie van Delay een lacune. Gide mag op zijn 25ste jaar ‘gevormd’ zijn geweest; Montaigne heeft hij pas nadien ontdekt. En een werk over Gide zonder Montaigne lijkt mij incompleet; ik vermoed dat hij bij Montaigne vooral, dat beminnelijkste van alle genieën die ooit deze aarde hebben bezocht, het amoralisme heeft gevonden dat volmaakt bij hem paste. Gide was niet verwant aan Wilde - te veel ‘poète maudit’ - en ook niet aan een vulkanische geest als Nietzsche; hij heeft niet van hen ‘gehouden’, zoals hij, het is zeker, van Montaigne gehouden heeft, die voor hem een held was ‘op menselijke maat’.

Ik ben het daarom tenslotte toch weer niet eens met Delay's waardering van Gide's werk, waarin hij vooral de getourmenteerde, in christelijke zin moreel gepraeoccupeerde lijn (L'immoraliste, La porte étroite, Symphonie pastorale) bewondert. Zonder die lijn, zegt hij, zou de schrijver van de satires, van de Caves du Vatican, van Thésée tot een soort Voltaire zijn geworden, een opvatting waarmee hij in strijd komt met zijn andere stelling, die mij zo onweerlegbaar juist lijkt: dat het hele oeuvre van Gide een lange autobiografie is, ‘un extraordinaire portrait d'homme ambigu qui n'a peut-être son équivalent dans aucune littérature’. En het blijft ook vreemd, deze plotselinge uitval tegen de meester op het wapen van het ironische ‘understatement’ (waarom wordt van een Nederlandse schrijver met een voorliefde voor dat wapen toch altijd direct gezegd dat hij zich daarop in Engeland heeft geoefend?) van een man, die, om te bewijzen hoe intelligent en gevoelig Madeleine wel was, een fragment uit een brief van haar over Gide citeert, dat een overtuigende indruk geeft van haar fijn ontwikkeld gevoel voor humor en ironie. Gide's talenten lagen veel meer op het satirische dan op het dramatische vlak, zoals men trouwens al zou kunnen opmaken uit het psychologische portret dat Delay van hem geeft. Zijn tegen zichzelf gerichte satires vertegenwoordigen trouwens een heel ander genre dan de maatschappelijke of filosofische satires van Voltaire; Gide's ernst vindt men in Paludes even goed als in La porte étroite, maar dan in een lucider, minder pathetische, gaver vorm.

De Gide die Delay waardeert lijkt mij van kleiner formaat dan de Gide die door hem werd geanalyseerd, maar uit die analyse weten wij toch weer, beter dan ooit, dat André Gide soms een ellendeling kan zijn, maar dat hij tot nu toe toch wel de aardigste en vooral de slimste ‘ellendeling’ van deze eeuw is geweest.