Hollands Weekblad. Jaargang 1

Onthouding uit hartstocht
door J.J.D. Rijk

Het is wellicht niet hoffelijk zich tegen de feestredenaar te verzetten - maar wanneer men is geprezen om zijn saaiheid en besluiteloosheid lijkt het me een goed recht. De lofrede op de ‘Oude Democratie’ welke K.L.P. in het twaalfde nummer van H.W. hield, is er een van deze prikkelende soort; immers de konklusie waartoe hij komt is een liefdesbetuiging aan een stelsel, waarin hij zich veelvuldig verkiest te ergeren ‘... omdat ik weet dat andermans misbaar en mijn vrijheid om mij daartegen te verweren stevig aan elkaar vastzitten. Een mens kan beter de dupe zijn van de macht van tien verschillende pausen, die elkaar met een scheef oog aan kijken en in toom houden, dan van één of twee’.

Voor Poll is het dus een zoeken naar het minst benauwende, minst duperende stelsel, en daarmee is de demokratie weer een van de negatieve komplimenten gemaakt, die ze zo rijkelijk mag ontvangen. The worst system possible, except all the others we tried before, schijnt Churchill eens gezegd te hebben, maar is daarmee al onze lof nu uitgeput? In ruil voor een onschadelijke, want alleen maar filosofische relativering ook van zijn eigen voorkeuren verheugt P. zich in zijn vrijheid van ergernis, die hij baseert op de gelijkheid, althans op de gelijkwaardigheid: ‘Dit principe van gelijkheid-voor-de-wet hangt samen met de principes van de verdraagzaamheid en van de eerlijkheid, en dat van de gelijkwaardigheid der voorkeuren. Pas wanneer men het over deze beginselen eens is, kan men gaan praten over individuele verschillen, over uitzonderingen op regels.’

Wie dit stelt geeft echter geen oplossing, maar slechts het probleem. Immers, juist door de nivellering van het gelijk te aanvaarden als voorwaarde voor haar ontstaan, vraagt en schept de demokratie de elite, die nodig is voor haar bestaan. Met een schone lei beginnen is mooi - maar als er nooit iets op geschreven wordt staat dat nogal onnozel. En wie kan dat beter doen dan een elite, zij het dan dat die er anders uitziet dan de oude, en dat zij niet de enige is die met een griffel schrijven kan? En dan: wie, anders dan de elite, heeft die macht? Het antwoord op deze retorische vragen is dat juist in de demokratie de lei beschikbaar is voor elke groep die zich tot elite maken kan; niet het begrip, of de aanspraken van welke elite ook heeft ze onderdrukt: alleen de schrijfkunst is gemeengoed geworden.

Natuurlijk is het wantrouwen tegen elke elite gerechtvaardigd, en welhaast plicht van ied're jongen willen wij geen slachtoffer worden van pauselijke machtsmisbruiken, wantrouwen zowel tegen het schemerige begrip elite als tegen de heel wat minder sche-

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

[p. 4]

merige aspiraties. (Dat de elites nu geen hoge ogen meer kunnen gooien is trouwens iets waarvoor men niet alleen de demokratie dankbaar moet zijn; die is hier meer de staatkundige weerschijn van een culturele ontwikkeling.) En als P. waarschuwt voor de romantische glans die Ter Braak zijn denkende elite gaf dan wijst hij, terecht, op een poging tot illegitieme voorrang met een maatstaf aan eigen kwaliteiten aangepast, en op een pretentie die de demokratische gelijke kans, door P. zo oprecht en hartstochtelijk bemind, zou uitsluiten voor hen wier kwaliteiten in de buurtvereniging meer in aanzien zijn. Ter wille van deze wantrouwige waakzaamheid, ter wille van zijn conceptie van demokratie schijnt P. echter het offer van een vergaande en blijvende neutraliteit te willen eisen, en deze onthouding uit hartstocht is mij teveel gevergd en bovendien in meer dan een opzicht paradoxaal. Hier ligt het probleem dat verscholen was in P.'s uitgangspunt: wie de gelijkwaardigheid wil behouden ook na het startsein, vermoordt haar evenzeer als wie haar vóór dat moment al ontkent. Deze neutrale gelijkwaardigheid verliest haar nut onmiddellijk nadat zij haar dienst gedaan heeft; van bruikbare fictie wordt ze onduldbare tirannie. Gelijk in welke waarde? Gelijk voor wie?

Dat ze een fictie is zal P. mij willen toegeven: hij zou zeker voor deze neutraliteit... partij kiezen zodra ze werd aangerand. En hoogstwaarschijnlijk zou hij met mij ook partij kiezen tegen de man die haar bedreigt als fictie, en die van deze werkhypothese de waarheid wil maken. Hier openbaart zich het verschil tussen de formele demokratie die de kansen moet scheppen voor melkboer en professor, voor reinblijvers en matige gebruikers, en de demokratie als houding. Niet de kans, maar de verwezenlijkte kans is de rechtvaardiging; de vraag is dan, hoe de lei beschreven wordt. Dat neutraliteit hierbij een ander woord is voor verzaking is te duidelijk gebleken in de eerste dertiger jaren: Hitler heeft niet weinig kunnen profiteren van de voorzichtige ‘neutrale’ legaliteitspolitiek van te velen.

Het blijft natuurlijk onjuist mensen te verdelen in plus- en minus varianten; zodra een groep lieden een gevestigd recht op voorrang pretendeert is het tijd dat ze plaats maakt voor een andere; ook een elite der IQ, gebouwd op schijnwaardering van bul en psychotechnisch rapport. Maar dit is niet hetzelfde als de gelijkwaardigheid der voorkeuren te postuleren. Het komt erop aan de voorkeur, en de macht, demokratisch te hanteren; en zonder daarbij een gevoel van rangorde te verliezen, is het dan nog mogelijk het stelsel wat minder saai te doen worden en de kans op ergernis te verkleinen. Wantrouwen blijft verplicht, want ook Gaullische hanen kunnen de kans van de mobiliteit misbruiken, maar het wantrouwen betreft dan, meer de gevestigde (en dus gecorrumpeerde) macht, de hiërarchie, dan de machtsstrijd der elites, die karakter is van de oude en nieuwe demokratie. Al heeft P. het dan niet begrepen op de verplichte stilte in de boerendorpen, hij dankt er de stille musea aan. Want de praktijk is dankbaarder dan de theorie, en de naamloze elite koestert het evenwicht tussen vrijheid van dwang en vrijheid tot wat genoegen.