Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 12]

Hillenius, de leek verlakt
door J.P. Guépin

Toen Anthoni van Leeuwenhoek zijn sperma onder de mikroskoop legde zag hij daarin homunculi hurken, klaar om zich te ontpoppen in de moederbuik. Men leze het Encyclopédie artikel Génération van Voltaire: ‘Enfin deux Hollandais & Mr. Andri, à force de tomber dans le péché d'Onam, & de voir les choses au microscope, reduisirent l'homme à être chenille’.

Hillenius^* zal mij het recht niet betwisten dit een grootse visie te vinden, vleiend voor het mannelijk geslacht. Maar hij zou mij voorgoed in zijn laatje met vegetariërs, Naturphilosophen en jeugdvierders opbergen als ik een boek zou publiceren waarin ik deze verouderde theorie nieuw leven in zou willen blazen door (noodgedwongen) vervalste citaten en verzonnen feiten, terwijl ik tenslotte verzweeg dat mijn uitgangspunt Van Leeuwenhoek was.

Nog een parabel. In de tijd van Van Leeuwenhoek leefde er in Rome een Jezuïet, Athanasius Kircher, die een bijzondere voorliefde had voor dingen waar niemand iets van wist. Zo schreef hij boeken over het magnetisme, de monumenten van China en ‘De Onderaardse Wereld’. In zijn hoofdwerk echter, de Oedipus Aegyptiacus, ontrukte hij als een tweede Oedipus de sfinx haar geheim door de Egyptische hierogliefen te ontcijferen. Net als Graves zocht hij het geheim van de godsdienst in een alfabet; Graves in het Pelasgische, hij in het Egyptische, Graves vond de boodschap van de Moedergodin, hij (uiteraard) de Christelijke Waarheden. Ziehier een voorbeeld van zijn ontcijfering, de 13 tekens van Kasr Tmitians (keizer Domitianus) worden: ‘De weldadige voortbrengingskracht die over het Boven en Beneden heerst vermeerdert het toestromen van de hielige vochtigheid die van boven komt, Saturnus die de vluchtige tijd ordent, de weldadige god, bevordert de vruchtbaarheid van de aether en heeft macht over de vochtige natuur’. Tot deze onthulling komt Kircher ongeveer volgens de methode van Graves: eerst wordt bewezen dat alle godsdiensten uit de Egyptische zijn voortgekomen, om dat alle dezelfde boodschap hebben en de Egyptische de oudste is.

Nu kan dus deze boodschap in de hierogliefen teruggevonden worden. Een klein voorbeeld van zijn redeneertrant kan ik de lezer niet onthouden, omdat het zo'n zeldzaam gaaf exemplaar van een drogreden is: de tegenstanders, die van oordeel zijn dat de hierogliefen slechts wapenfeiten van de Egyptische koningen bevatten hebben ongelijk, want ‘Als zij om eeuwige roem te bereiken hadden besloten deze dingen als getuigenissen van hun uitmuntendheid bij het nageslacht achter te laten: wat had dat voor nut gehad, om de roem van krijgsdaden die uit zichzelf en zijn eigen natuur naar het licht verlangt te verduisteren in zo duistere en verborgen windselen van raadsels als de hierogliefen! Want het zou vergeefs, ja zelfs dwaas zijn om daden die door de een of andere koning of keizer op uitnemende wijze zijn volvoerd uit te willen leggen in een aan ieder onbekend soort schrift.’

Hillenius bewijst Graves bepaald geen dienst wanneer hij de waarheid van de dichter zo nadrukkelijk uitspeelt tegen het droge gelijk van de wetenschap. Toen een kritikus van de Times Literary Supplement in arren moede zijn bespreking van The Greek Myths besloot met: wetenschappelijk is het wartaal, maar het is toch het werk van een dichter, kreeg hij van Graves een woedende brief (Times Litt. Suppl. 1955, p. 137, 181 en 209) waarin hij betoogde dat hij het toch echt wetenschappelijk bedoeld had. Ik zou zo iets halfzachts ook niet nemen.

Laat ik nog een voorbeeld geven. De beeldhouwer Ossip Zadkine heeft een reisverhaal geschreven, Voyage en Gréce, dat met nog enige schetsen uitgegeven werd door twee Hollandse vrienden. Het is een alleraardigst verhaal: het landschap is met het getrainde oog van de kunstenaar gezien, het is met veel humor geschreven, met veel poëzie ook, hoewel die soms ontsierd wordt door moderne rhetoriek van het genre: ‘een droom van groen gras en knappend en van een onmerkbaar gefluister van water was in hun (koeien)ogen te lezen’.

Aan het eind komt, naar aanleiding van de tempelskulpturen van Olympia een lange uitweiding over de Griekse Kunst: de hand-

* Zie D. Hillenius, ‘De vakman en zijn tekort’, nummer 12 H.W.

[p. 13]

boeken van Zadkine's jeugd deden de archaïsche skulptuur af als goedbedoelde poging naar realisme, dat pas gevonden, ja overtroffen werd in de klassieke kunst. De boeken waren geïllustreerd met ‘een hysterie van foto's van werken van de 5e en 4e eeuw, men spaarde u geen detail, geen ooghaar, geen plooi’. Daartegenover zet Zadkine zijn openbaring van Olympia: niemand had in de gaten dat de kunst van Phidias ‘het begin was van een verwarring die naar de dood leidde’; nu nog stopt men de tempelskulpturen weg in een soort garage en bouwt een betonnen zaal voor de Hermes van Praxiteles, ‘opdat geen aardbeving zijn homosexuele heupontwrichting verstore noch zijn ontgoochelde glimlach bij de reeds bittere woorden van het kindje Dionysos’.

Het wordt tijd de kunstgeschiedenis over te schrijven! Hierin zal blijken dat de Ionische kunst in de 7e eeuw een fatale slag heeft toegebracht aan het Dorische ideaal; de goden werden nu (in de 5e eeuw) vermenselijkt en niet meer abstrakt als in de Dorische pre-historie van Homerus.

Dat is niet helemaal onzin. Het is doodgewoon een omkering van de appreciatie in de handboeken van zijn jeugd: daar leidde de Ionische kunst, die de menselijkheid bracht, de glorieuze klassieke kunst in.

Ondertussen is de kunstgeschiedenis aan iets heel anders bezig. Hij probeert zich (sinds het eind van de 19e eeuw) te ontworstelen aan de antieke begrippen aanloop, bloei en verval, en (sinds kort) aan de verdeling in Ionisch en Dorisch, voornamelijk wegens het gebrek aan kunst uit Ionië zelf.

De kunstenaars doen zoiets nooit, ze hebben nu eenmaal niet het feitenmateriaal voor een verrassend nieuwe ordening. Ze kunnen dus of van wetenschappelijke kruimels een nieuwe taart bakken, of ze kunnen eenvoudig wat hun meester mooi vond lelijk vinden en omgekeerd. Dat laatste is belangrijk genoeg, men denke aan de ontdekking van de negerkunst door Apollinaire c.s.

Laten wij de Jugendstil mooi gaan vinden.