Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 15]

Journaal
door J.J. Peereboom

Arnold Wesker's nieuwe toneelstuk, Roots, heeft hem een eind verder op weg geholpen naar het aanzien als toneelschrijver. Hij heeft inderdaad een mooie familie van stugge Norfolkse plattelanders gemaakt; maar om zichzelf daarmee te verzoenen, heeft hij er een dochter tegenovergesteld die in Londen door haar minnaar geanimeerd is voor het intellektuële leven, en die zijn opvatting van de weldadige cultuur vertegenwoordigt. Het hele stuk lang praat zij hem na en dan aan het eind, als hij haar in de steek gelaten heeft, merkt zij dat zij voor haar eigen rekening begint te praten, en is verrukt.

Het doet mij denken aan het plezier dat ik aan het begin van het schooljaar had in mijn nieuwe boeken. Dan kaftte ze ik, of deed de boekhandel dat; in ieder geval doorbladerde ik ze gretig, en beschreef de etiketten zo keurig als ik kon. Een maand later was het al over. De inhoud van de boeken gaf mij niets van het plezier dat hun voorkomen mij in het vooruitzicht stelde, bij Plato en Vergilius evenmin als bij de auteurs van wiskunde- en geschiedenisboeken. Het is verbazend zolang als mijn affektie voor ongelezen boeken toch geduurd heeft. Sinds een paar jaar pas bekijk ik ze met tegenzin of berusting, en begint het plezier alleen als ik merk dat ze iets voor mij betekenen. Het komt niet vaak, drie of vier keer in het jaar misschien; intussen lees ik ook andere boeken, waar allerlei dingen in staan die ik graag wil weten, maar daar wordt mijn plezier in bedorven door de gedachte dat ik het meeste over een week vergeten zal zijn.

Als de fakkel van de beschaving doorgegeven moet worden door mensen die het allemaal heerlijk willen vinden, van die ideeën, zal hij spoedig in een sloot aan de kant van de weg worden aangetroffen. Intellektuelen zijn in de eerste plaats slachtoffers, van hun eigen onrust en eigenwijsheid. Vervolgens kunnen zij plezier krijgen in de ontdekkingen die zij doen, maar ik zie niet dat mensen die voor hun eigen rekening proberen te praten over het algemeen levenslustiger zijn dan zij die gewoon anderen nadoen. Arme boerendochter van Norfolk! ‘Ik praat! Horen jullie het? Ik praat!’ roept zij uit, en het klinkt alsof zij werkelijk een nieuwe dimensie in het menselijk bestaan ontdekt heeft. Het zal jaren duren voordat zij zich er bij neergelegd heeft dat zij in nog precies dezelfde dimensies moet opereren, en dat zij geen andere steun te wachten heeft dan die van een dwingende behoefte aan eigen begrippen.

Zo'n behoefte is in principe niet anders dan andere. De vreugden van bevrediging zijn altijd kortstondig. Daar wil Wesker nog niet aan, en wat een lieve gedachte dan ook, dat wij alleen een goed voorbeeld nodig hebben om heerlijk het leven te gaan verruimen. Het klinkt een beetje zuur, het afdingen daarop, maar intussen is dat onmisbaar om de intellektueel voor kwasterigheid te behoeden: het besef dat er geen nieuwe dimensies bestaan, alleen verschillende uitvoeringen van dezelfde.

*

Het mooie van Londen, dat zijn de parken, niet patroontjes van struiken en stoffige paden zoals in Parijs, maar stukjes land in de stad. Nu liep ik er weer door een in het zuidwesten, een vacht van gras met een boom hier en daar, en in de verte de bakstenen huisjes twee aan twee langs de lanen. Het is dan half mooi weer, met grote wolken in heilige kleuren. Kinderen hollen en staan stil; een breedgeschouderd jong meisje fluit een slanke hond, die aan komt draven zonder op te zien van het snuiven en ineens weer linksaf slaat; een man en een vrouw lopen over het pad, en praten met geweldig vriendelijke intonatie over Joyce, Harry, Richard en May.

Mensen die zoals ik in 1945 inderhaast hun ideeën over het normale leven hebben moeten opdoen, verbazen zich makkelijk dat dat allemaal maar zo doorgaat. Geld was er voortaan alleen nog bij kleine beetjes, wij waren allen gezellig berooid; het was uit met gezapigheid, de westeuropese cultuur was in verval, maar zij was dan ook fout geweest. Vijftien jaar later is alles weer bij het oude, alleen cultuurkenners zien na een lange studie van elkaars boeken het verschil.

Neem maar een familielid die hier dertig jaar geleden wel heeft kunnen lopen, en zet hem in dat park. Augustus 1929, het gras en de wolken, de hond en de huisjes, de kinderen. Het ziet er precies hetzelfde uit. Daar loopt het familielid, niet vrolijk, niet somber; in zijn hoofd blinkt het pauzeteken van het innerlijk leven: Hoe doe ik het met geld?, en dan komen zijn dagelijkse pro-

[p. 16]

gramma's. Als ik mij bij alles neerleg, denkt hij, word ik oud, maar misschien kan het mij eigenlijk niet schelen. Intussen beweeg ik nog, denkt hij, dat is toch iets moois, of tenminste, dat is. Hij draagt een grijs pak met dunne broekspijpen; er zit een vlekje op zijn revers, dat kan wel een restje scheerzeep zijn. Ineens wordt hij boos. Al dat geleuter, denkt hij, het begint mij behoorlijk te vervelen. Even later is hij weer niet boos. Hij steekt zijn hand in een zijzak, en voelt daar brieven zitten en een pijp. Als hij zijn hand omhoog haalt, ziet hij een paar aangebrande tabakskruimels onder zijn nagel zitten, en hij peutert ze weg met een nagel van de nadere hand. Hij ziet die twee handen, en ik zie ze ook, met de kortgeknipte nagels, droog en ribbelig op het rozige vel. Dan knippert hij met zijn oogleden, want de zon komt juist weer achter zo'n grote wolk vandaan. Zonlicht is vrolijker, denkt hij, maar het is wel warm.

In eerste instantie levert zo'n oefening in het tijdspringen alleen een wonderlijke gewaarwording op; vervolgens is het ook een rationeel tegenwicht voor de gedachte dat wij stuurloos rijden door een tijd van dolle omwentelingen. De toestanden veranderen, maar toestanden zijn er altijd geweest, nooit veel moois, wel steeds veranderlijk. Wat zij voor veranderingen teweegbrengen in onze ondervinding van het leven, dat weten wij eigenlijk niet. Veel zal het niet zijn.

Het begrip van het leven verandert, dat is een tweede. Als het onderscheid tussen ondervinding en begrip niet gemaakt wordt, gaan wij de waarde van ideeën, eeuwige of eigentijdse, mateloos overschatten. Dan is er geen verband meer te vinden tussen mensen in boeken en mensen in het park, en worden wij gewone cultuurdragers, die niets anders kunnen doen dan elkaars formules parafraseren, en het onverschillige maar eerbiedige publiek wijsmaken dat het over zijn leven gaat.

B.C. heeft een Amerikaanse vriend op bezoek gehad die een jaar in Moskou heeft



gestudeerd. Hij vond het nogal vervelend, tenminste in de litteraire faculteit. Zijn indruk was dat intelligente jongens liefst in de natuur-wetenschappelijke faculteit gingen studeren, en dat daar iets meer gediskussieerd werd over politiek en litteratuur dan bij de litteratoren, die zich oefenden in het oppassen. De Afrikaanse en Aziatische studenten, vervuld van theorieën en opvattingen over alles en belust op debatteren, konden alleen bij elkaar terecht.

Het stelt mij een beetje teleur, want ik dacht dat de Moskovische studenten nogal vrijzinnig waren, sinds zij een paar jaar geleden een keel opgezet hebben zodra het even kon. Misschien is er geen reden om van studenten een sterke intellektuele belangstelling te verwachten. Ik herinner mij dat Leiden in mijn tijd lang geen broeinest van ideeën was, eigenlijk alleen een school voor voortgezette beroepsstudie, met faciliteiten voor ontspanning. Volgens C. is het aan de universiteit van Londen, waar hij doceert, iets dergelijks. Daar blijkt dan weer uit dat intellektuelen, anders dan dieven, niet genoeg hebben aan de gelegenheid. Jongen nu ga je studeren, maar belangrijker nog is de kans om mensen te leren kennen en van gedachten te wisselen met ze. Heel goed papa, mensen leren kennen dat wil ik wel, ik weet dat is belangrijk voor mijn toekomst maar van gedachten wisselen dat zal niet gaan, de studie is al zo zwaar en gewichtige gesprekken zijn puberachtig. Jongen, wissel dan van gedachten in lichte gesprekken. Papa, daar is het leven toch veel te ernstig voor?

Anders dan wij, worden de Moskovieten streng bewaakt, volgens de Amerikaan; de Komsomol houdt ze in de gaten, en hun gelegenheid is dus eigenlijk niet gunstig, maar misschien maakt het tenslotte niet veel uit. Het is wel grappig om te horen dat zij zich ook zeer verschillend voelen van de burgerij. Ik weet nog hoe sterk dat gevoel was, op zichzelf voldoende om alle sociale eerzucht te bevredigen, en daarmee ook de intellektuële eerzucht lelijk te verzwakken.