Hollands Weekblad. Jaargang 1

Van vriend tot vijand
door R. Nieuwenhuys

Toen stierf mijn geloof aan de vriendschap,
Mijn hoop en liefde verdween,
En zoals mijn hart toen haatte,
Zo haatte er op aarde nooit een.
piet paaltjens

Dr J. Meyer, Willem Anthony Paap.
Het levensverhaal van een vergetene,
J.M. Meulenhoff, Amsterdam 1959.

Willem Anthony Paap is inderdaad ‘een vergetene’, men merkt het nu pas, nu het lijvige boek van dr J. Meyer verschenen is. We wisten bitter weinig van Paap af. Eerst alleen dat hij een van de oprichters van De Nieuwe Gids was; later door Ter Braak's artikel Paapse Sympathieën en door de herdruk van de roman Vincent Haman dat hij zijn bentgenoten en vroegere vrienden had aangevallen en zich tegen hun woordkunst had gekeerd, op een wijze en op een litterair niveau dat voor hen zelf onbereikbaar was gebleken. Het was ons na lezing van deze roman - maar hij had er verschillende geschreven - ook duidelijk dat Paap bijzonder haten kon, maar van zijn leven en van zijn karakter wisten we eigenlijk niets. We weten het nu na het boek van Meyer wel. Of liever, we zijn nu dank zij Meyer beter in staat onze verhouding tot Paap te bepalen.

In zijn eerste hoofdstuk, dat hij nogal geestig Al te Paapse Sympathieën noemt, poneert dr Meyer de stelling dat om de persoon van Paap een legende is ontstaan en dat voor het karakter en de uitbouw daarvan Menno Ter Braak verantwoordelijk is. Hij verwijt Ter Braak vooral, dat deze eenzijdig uitgaande van één roman en met verwaarlozing van biografische gegevens Paap gebruikt heeft in zijn strijd tegen de tachtiger woordkunst.

Nu treedt legendevorming juist daar op waar gegevens ontbreken of onvoldoende zijn. Dit was Meyer natuurlijk ook bekend en daarom heeft hij bij de bestrijding van de legende van Ter Braak naar materiaal gezocht, met een ijver en een volharding die wel eens iets van een bezetenheid moet hebben gehad. Hij heeft zich gedocumenteerd op een wijze die indrukwekkend is en tegelijk overdadig en die meer dan eens het onderwerp te buiten gaat. Het is overigens bijzonder interessant wat hij aan nieuw materiaal aanvoert. Als bron voor documentatie van de beweging van tachtig en natuurlijk voor Paap in de eerste plaats is de betekenis van dit boek moeilijk te overschatten. Nu doet zich alleen het merkwaardige feit voor, dat ondanks de overvloed

[p. 12]

aan materiaal een andere legendevorming dreigt. Ze is zelfs al werkzaam, zoals uit het oordeel van Greshoff in Het Vaderland van 18 juli blijkt, voor wie Paap ‘een geestelijke dwergparasiet’ is en een ‘onfris heer’ wiens betekenis vrijwel nihil is. Voor de uitbouw van deze legende is ditmaal de heer Meyer op zijn beurt verantwoordelijk.

Met het optreden van legendevorming zitten we weer midden in de moeilijkheden van het wetenschappelijk onderzoek sinds we ons geloof in de aloude ‘objectiviteit’ der wetenschap verloren hebben en aan de ‘subjectiviteit’ een grotere speelruimte hebben gelaten. Vanuit het standpunt van de criticus en lezer valt er niets anders te doen dan met de ene ‘subjectiviteit’ de andere zoveel mogelijk op te heffen. Daarvoor is het nodig behalve het onderwerp de onderzoeker te kennen; in dit geval de heer Meyer. Buitenlandse wetenschappelijke onderzoekers hebben reeds de uiterste consequentie uit de ‘subjectieve methode’ getrokken en beginnen - zoals de bekende sociologe Margaret Mead - zichzelf te lijf te gaan om de lezer met hun zelfanalyse een mogelijkheid tot interpretatie te bieden. Zover gaat de heer Meyer niet, maar hij geeft zich toch in een ‘woord vooraf’ rekenschap van de beweegredenen die hem tot de studie van Paap hebben gebracht.

Deze laat hem lang niet onverschillig. Er bestaat een persoonlijke relatie tussen hem en Paap, een wisselwerking die op een botsing uitloopt, een botsing tussen mensen die eigenlijk veel met elkaar gemeen hebben. Behalve hun beider jeugd in Winschoten ook hun sterke emotionaliteit, hun beweeglijke intelligentie, hun ambities en rancunes, kortom een gelijke karakterstructuur. Als men rekening houdt met het generatieverschil - er zitten er minstens één of twee tussen - dan gaat zelfs hun beider stijl op elkaar lijken. Ze schrijven allebei levendig, maar slordig, vaak stimulerend, maar ze wekken beide weerstanden door een soms onuitstaanbare toon. Evenals Paap maakt Meyer vaak verrassende en verhelderende opmerkingen, maar hij zegt ook telkens weer dingen die alleen maar gevat zijn.

Toch, wat men er ook van zeggen mag, het boek over Paap is een boeiend boek dat men tot het einde toe gespannen leest, misschien juist omdat het ondanks alle citaten, voetnoten en literatuuropgaven, ondanks alle documentatie (die op zichzelf zeer waardevol is) zo weinig academisch aandoet. Het is een zeer persoonlijk boek, dat in zijn argumentatie lang niet altijd overtuigt, dat soms ook irriteert, maar dat in geen geval lijdt aan het euvel van het neutralisme, dat zoveel wetenschappelijke lectuur onverteerbaar maakt.

In het boek van de heer Meyer over Paap schuilt, ongewild misschien, een stuk autobiografie. Zo constateert Meyer bij Paap op blz. 24 schizoïde trekken. Hij leidt deze af uit de omstandigheid dat Paap door afstamming het produkt zou zijn van twee verschillende werelden, een proletarische en een aristocratische. Door op het ‘typisch schizoïde’ karakter van Paap te wijzen tracht Meyer begrijpelijk te maken waarom Paap ‘iets schuchters en tegelijk iets brutaals’ had, waarom hij ‘nooit helemaal in rust’ kon zijn, hoe hij kon ‘aantrekken en meteen afstoten’. Maar dezelfde onrust, dezelfde ingetogenheid en brutaliteit tegelijk kenmerkt ook Meyers hele manier van schrijven en betogen. Ook zijn boek neemt in, stoot tegelijk af. Er is een opvallende vereenzelviging met Paap, die waarschijnlijk groter is dan uit de regels blijkt. Er moet in de kritiek op Paap heel wat zelfkritiek schuilen, heel wat zelfspot en zelfverachting. Paap is een potentiële vriend die een vijand bleek. Vandaar de scherpte in toon en de rancune bij Meyer - die overigens wel ergens vandaan komt: van het anti-semitisme bij Paap, dat Meyer als jood diep moet hebben gegriefd. Vooral als we lezen wat Meyer in zijn voorwoord over het ontstaan van zijn boek vertelt, begrijpen we meer en staan wij milder tegenover hem.

Reeds van zijn vroegste studietijd af - zo vertelt Meyer - voelde hij zich als Winschoter ‘aangetrokken’ tot de figuur van Willem Anthony Paap. Tijdens zijn studie was het Ter Braak die opnieuw aandacht voor Paap vroeg (1936), in het bijzonder voor Paaps roman Vincent Haman. In een later stadium was het echter niet Vincent Haman maar Jeanne Colette, een sleutelroman gericht tegen de toenmalige zeer bekende joodse bankier en filantroop A.C. Wertheim. Meyer noemt deze roman een anti-semitische roman, en zéér terecht voor wie het boek gelezen heeft. Een citaat uit de inleiding:

Hoog uit boven het luid geroep in het oud Europa, geroep van honger en van dood; hoog uit boven het De Profundis, dat ruist in het stervensuur der eeuw, schalmeit de kreet: de jood, de jood! Want wat de negentiende eeuw, de dollareeuw, voor vuilst heeft gebaard, het is hetzij jood geboren dan wel de jood van ziel, voor wiens gesjacherd geld vorsten en priesters en volkeren buigen.

Het druipt van anti-semitisme. Het is zelfs het Duitse anti-semitisme uit de negentiger jaren van Ahlwart en Stöcker, Germaans van

[p. 13]

oorsprong en volks van karakter, zoals dit decennia later een organisatievorm zou vinden in de S.S. en S.A. van het Derde Rijk. Dat bij Paap anti-joodse gevoelens werkzaam waren, zowel ondergronds als bovengronds, is zeker en het is op z'n minst ‘verklaarbaar’ dat de heer Meyer vooral tegen de achtergrond van de gebeurtenissen van 1940-1945, een rancune tegen Paap is gaan koesteren. Hij herkende verschillende trekken van het Duitse anti-semitisme van na 1936 in dat van Paap, dat hetzelfde van zijn jeugd in Winschoten was, een dorp met een joodse enclave en een typisch anti-joodse structuur. Zijn boek is eigenlijk ontstaan uit de behoefte het anti-semitisme, dat meer dan zijn kleren raakte, te begrijpen in de figuur van Paap. Eerst later kreeg zijn studie een wijder strekking en liep ze uit op een breed opgezette, samenvattende biografie.

We kunnen niet zeggen, dat Meyer niet getracht heeft zijn rancune tegen Paap te onderdrukken; hij werkt zich meer dan eens op tot een ‘objectiviteit’ die hem vooral Paaps talent doet erkennen in Vincent Haman, maar geheel erin geslaagd is hij niet. Zijn conclusies zijn erdoor aangetast, zijn hele betoogtrant wordt erdoor geleid. Rancune behoeft niet altijd tot blindheid te leiden, ze kan zelfs tot helderziendheid voeren - zoals dit bij Meyer meer dan eens het geval is - maar ze is in het algemeen een slecht kompas om lang op te varen. Ze verloochent zich nooit en treedt aan de dag in een bepaald accent, in het gebruik van een bepaald woord, vaak op z'n onverwachtst. En ze is meestal ongrijpbaar en onzichtbaar, allereerst voor degene die haar bezit. Misschien zal het daarom ook moeilijk zijn voor Meyer te aanvaarden, dat ‘buitenstaanders’ zijn argumentatie niet kunnen volgen, dat ze zijn gevolgtrekkingen niet kunnen delen, dat ze hoogstens bereid zijn van ‘mogelijkheden’ te spreken, waar ze voor hem - werkend met een afgeleid patroon voor al Paaps gedragingen - reeds ‘zekerheden’ zijn.

De manipulaties van Paap om de weduwe van Multatuli te helpen en haar op voordelige wijze in het bezit te stellen van het huis te Wiesbaden blijven in nevelen gehuld, al zal Meyer waarschijnlijk menen dat hij voor ons de nevels heeft doen optrekken. Er blijven ‘onzekerheden’ die niet door een overrompelende terminologie zijn op te heffen, maar die voor Meyer toch ‘zekerheden’ zullen zijn, omdat ze passen bij het gedragspatroon van Paap, bovendien de Multatuli-epigoon bij uitstek. Zo past het ‘verraad’ van Paap in de z.g. Julia-historie van De Nieuwe Gids in hetzelfde patroon van de rancune-mens met zijn gefnuikte litteraire ambities. Maar voor de ‘buitenstaander’ met dezelfde gegevens is de situatie gemakkelijk anders verklaarbaar, waarbij Paap volstrekt niet als ‘verrader’ optreedt. De behandeling van de Julia-historie vormt een detailpunt in het boek, maar ze is symptomatisch voor de instelling van Meyer.

Wel een hoofdpunt is de vondst van dr Meyer van Paap als ‘zeventiger onder de tachtigers’, die eigenlijk nooit tot de laatsten behoord heeft, al was hij één van de oprichters van De Nieuwe Gids en zelfs korte tijd de ‘bedrijfsleider’ ervan. Meyer suggereert dat de deelneming van Paap hem uitsluitend moest dienen om zijn litteraire ambities te bevredigen, maar dat zijn talent daarvoor ontoereikend was. Toch is er een andere verklaring mogelijk. Als men de invloed van de denkbeelden van Multatuli op Paap in aanmerking neemt en deze enige jaren tijd geeft om door te werken, terwijl hij tegelijkertijd in Amsterdam in de kring van de tachtigers verkeerde, dan behoeft men de vergissing van Paap als redacteur van De Nieuwe Gids en zijn uittreden na één jaar niet persé te zien als de daad van een beledigde en gegriefde bentgenoot, die zich later op zijn vrienden gewroken heeft. De roman Vincent Haman is onmiskenbaar een aanval op de tachtigers en enkele anderen (inderdaad, vijanden van Multatuli!). Een persoonlijke rancune is daar zeker niet vreemd aan, maar het blijft onder de invloed van Multatuli's denkbeelden over vorm en inhoud evenzeer een aanval op de woordkunst in het algemeen. Het is maar waar men de nadruk op wil leggen. Dr Meyer legt de nadruk op de rancune en hij draagt hiervoor allerlei documenten aan die door hun omvang reeds een nadruk bewerkstelligen. Tegelijk corrigeert hij de visie van Ter Braak en werkt hij de zijne uit. Toch blijft tot het laatste toe een andere verdeling van licht en donker mogelijk, maar dan moet men er niet van uitgaan dat al Paaps gedragingen door haat- en wraakgevoelens zijn ingegeven.

Het zal voor Meyer om begrijpelijke redenen zeer moeilijk zijn los te komen van zijn gedragspatroon voor de rancune-mens Paap. Indien hij dit wèl zou kunnen zou wel geen fundamenteel andere Paap ontstaan, maar de accenten zouden anders komen te liggen; hij zou zich menigmaal van een schampere commentaar onthouden en zijn boeiend levensverhaal van Paap zou niet zo spoedig tot een nieuwe legende zijn uitgebouwd.