Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 6]

Nederland niet ingesteld op continubedrijven
Het ritme der etmalen en de industrialisatie
door E. Damen

In Nederland en als Nederlanders hebben wij een enorme hekel aan continu-bedrijven en aan het werken in ploegverband, waarbij afwisselend dag-, middag- en nachtdienst moet worden verricht. Het is niet een aversie van een bepaalde maatschappelijke stand of een tegenzin, die berust op religieuze overwegingen. De personeelsproblemen van de weinige continu-bedrijven laten het duidelijk zien: als natie zijn wij moeilijk af te brengen van een natuurlijk ritme in het etmalen. Maar het is ook mogelijk, zonder tegen de vaderlandse draad in te gaan, andere aspecten van de continubedrijven en van het werken in wisselend ploegverband onder de aandacht te brengen.

De mens, die steeds voorwaarts streeft, is niettemin geneigd om bij elke verwerving te denken, dat hij er nu is. Wij hebben dat gezien met de achturige werkdag. De ideale verdeling leek bereikt: acht uur werken, acht uur vrij voor alles wat met het individu samenhangt en acht uur slapen. Het is een natuurlijke zaak, dat men gedurende de duisternis van de nacht slaapt. De enige leemte in de structuur was, dat de winternachten lang en de zomernachten kort zijn. In de landbouw op het platteland werd daardoor naast het ritme van de etmalen het ritme der seizoenen in ere gehouden, hoewel in de gematigde noordelijke zones van Europa en Amerika de inrichting van het maatschappelijke leven de gedragingen van de landbouwers al enigszins doorkruiste met openingsuren van de boerenleenbanken en t.v.-programma's, beide overwegend in de avonduren.

Het ritme, dat in alle facetten van het leven en van het heelal terug te vinden is, heeft evenwel een tweeledige golfbeweging: eb en vloed, dag en nacht, inademen, uitademen, depressie, hausse etc. Met andere woorden, het fraai gevonden drieledige ritme van acht uur werken, acht uur slapen en acht uur vrij klopte niet helemaal in de maatschappelijke organisatie en zeker niet tijdens het weekeinde, dat tot bijna twee etmalen uitgroeide, waarmee het recreatieprobleem en dat der vrije tijdsbesteding zich begon aan te dienen. Bovendien heeft de concentratie van acht uur werken tussen 's ochtends acht uur en 's middags half zes allerlei problemen veroorzaakt. Niet alleen vervoerstechnische (dertig treinen veevervoer tussen Leiden en Den Haag en 130 onderbezette treinen de rest van de dag) of verkeerstechnische (tekort aan agenten), maar ook economische: toppen bij het electriciteitsverbruik, het waterverbruik, bevoorradingsmoeilijkheden in grote bevolkingscentra (benzine en margarine konden goedkoper zijn). Ten slotte - en dat is het zwaarste economische probleem dat tevens samenhangt met de industrialisatie van het land - het gebruik van de machines werd grotendeels eveneens beperkt tot de acht of circa tien uur overdag; het technische leven van de machines werd veel langer dan hun noodzakelijke economische levensduur: de machine, die bij een redelijke bedrijfsorganisatie praktisch geen rust behoeft, kreeg in de werkelijkheid meer rust dan de mens, want buiten de achturige werkdag is het in meeste fabrieken stiller dan in die tijd in de meeste huiskamers of in de recreatiegebieden.

Een volk, dat 24 uur per dag met zijn produktie bezig is, zal beter af zijn in materiëel opzicht dan een volk, dat slechts een derde van die tijd met zijn produktie aan de gang is. De hoofdpeiler van de materiële welvaart is nu eenmaal de produktie en bij die produktie staat - steeds zuiver materiëel bezien - de industriële produktie weer bovenaan. Wanneer men dan ook het gebruik der etmalen bekijkt van de industriële produktie uit, is dat ongetwijfeld een eenzijdig standpunt, maar ook één dat een positieve, zij het overwegend materiële kant van de

[p. 7]

continubedrijven toont. Men kan daarna de sociale perspectieven onder ogen zien en daarin al het geestelijk en cultureel recht van de mens betrekken. In wekenlang voortgezette discussies via de radio is eenzijdig het laatste gedaan, gedachtig het woord: ‘Wat baat het de mens indien hij alle koninkrijken verwerft, doch schade lijdt aan zijn ziel’.

Volk in beweging

Sedert 1945 zijn wij in Nederland een volk in beweging (met excuses aan prof. dr. P.J. Bouman, die dat van Amerika zei en, in zijn laatste boek, niet van Amerika alleen). Van een welvaartsniveau, dat vrijwel gelijk stond met de strijd van het beest om zijn voer, heeft een uitstekend industrialisatiebeleid ons gebracht tot een nationaal inkomen van rond f 33 miljard. De economische bedrijvigheid begon met het verzorgen van de inhaalvraag. Individueel betekende dit pakken, overhemden, fietsen, schoenen, sigaretten, boeken, woningbouw, nijverheidsonderwijs, loonrondes en 40-urige werkweek, om maar wat te noemen. Collectivistisch gedacht betekende het méér deviezen bij de Nederlandse Bank, aanzienlijke besparingen bij overheid en bedrijfsleven, veel geruzie over de hoogte van de inkomsten- en vennootschapsbelasting, redelijk overleg in de S.E.R. etc. Het resultaat was niet alleen een stijgende produktie in steeds meer industriële bedrijven, maar een volledig verdwijnen van het werkloosheidscijfer en een bescheiden begin van kapitaalproduktie. De economische activiteit vertoonde een vrij sterke expansie, variërend van jaar tot jaar, maar in elk geval ruim genoeg om niet alleen de bevolkingstoeneming op te vangen, doch ook de individuele welvaart te doen stijgen. Toen kwam de overbesteding en het tekort aan arbeidskrachten, gevolgd door de bestedingsbeperking en een milde recessie. Deze laatste wordt sedert enige tijd geacht voorbij te zijn, doch het herstel vordert maar heel langzaam en van economische expansie is nog nauwelijks sprake: vooral het investeren blijft op het ogenblik nog steeds bij de wenselijkheid - en bij de prognoses - achter. De vrij levendige beweging van de jaren 1945 tot omstreeks 1957 is vrijwel in rust verkeerd. Het alweer enigszins verkrappen van de arbeidsmarkt op het ogenblik is geen gevolg van expansie van betekenis, maar

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

eerder gevolg van de organisatie van het bedrijfsleven waar overuren niet meer van betekenis voorkomen, op enkele uitzonderingen na in de dienstverlenende sector (P.T.T.). Vermoedelijk is daarenboven een deel van de capabele arbeidsreserve verplaatst van de arbeidsbureaus naar de bedrijven, omdat de ondernemingen vrezen anders bij een eventuele nieuwe hausse geen mogelijkheden meer te hebben voor het uitbreiden van de produktie.

Volk in stilstand

De stagnatie in de economische bedrijvigheid heeft enige min of meer belangrijke gevolgen in de maatschappelijke agglomeratie van het industrialisatieproces. Bijvoorbeeld de politieke factor van de onzekerheid omtrent de integratie: krijgen we een strijd tussen de zes van de E.E.G. en de zeven van Engeland? Wordt op basis van deze twee blokken de integratie versneld doorgevoerd? Ernstige vraagstukken voor vele ondernemingen en te uitgebreid om hier verder te behandelen. Een andere factor is het tot stilstand komen van de bevolkingsgroei: vertrek (o.a. emigratie) en overlijden houden de (mindere) wiegen in evenwicht; vestiging is er vrijwel niet meer, Indonesië is nu wel zowat leeg. Bepaalde demografische facetten doen zelfs al de vraag opkomen of binnen zeer afzienbare tijd niet een vergrijzing zal optreden bij de Nederlandse bevolking, zoals in België al geconstateerd is. Nu moet men in het demografische vlak bijzonder voorzichtig zijn. De bevolkingsstructuur is veel minder goed te overzien van de aanwas uit dan van de actuariële en concrete verzekeringswiskunde uit. Niettemin staat het zuiver economisch wel vast, dat een betrekkelijk stationaire bevolking tendeert naar overbesteding in de periode van overgang van groei naar stilstand. Voor de juistheid van de stelling behoeft men de geschiedenis van een willekeurig gezin maar te volgen: de behoeften der opgroeiende kinderen stijgen in den regel sterker dan de inkomsten van het gezinshoofd; het zijn de vaders van de middelbare schoolkinderen, die het hardste om bijbaantjes lopen. Aan duurzame consumptiegoederen (wasmachines, naaimachines, radio's, fietsen, auto's e.d.) hebben de verouderende gezinnen minder behoefte dan aan textiel en vooral voedsel.

Overbesteding is een betrekkelijk begrip. Het kan ook aangeduid worden met onderproduktie; om de stijgende vraag te voeden wordt er meer ingevoerd dan uitgevoerd, zodat de betalingsbalans naar een te groot negatief saldo neigt. Vergroting der pro-

[p. 8]

duktie in het binnenland om de stijgende vraag zoveel mogelijk tegemoet te treden is dan gewenst. In de toestand van stationair zijn der bevolking is uitbreiding der produktie met behulp van meer ingezette arbeidskrachten vrijwel onmogelijk. Bovendien is in een huishouding, die tendeert naar overbesteding de kapitaalproduktie relatief aan de lage kant, zodat ook het inzetten van meer produktiemiddelen niet eenvoudig is en misschien praktisch onmogelijk. Rest dus het uitbreiden van de produktie door de bestaande produktiemiddelen langer te laten werken: produceren in ploegen, waarbij de machines eventueel tot 24 uur per etmaal worden ingeschakeld, voor zover dat technisch en technologisch mogelijk is.

Continubedrijven

Sedert Taylor zijn er allerlei ervaringen met mannen-en-machines. Om de produktie van de machine van 8 op 24 uur te brengen zou men verwachten drie maal één man nodig te hebben, die telkens acht uur werkt. Dit nu is in de praktijk niet zo gebleken. Het is niet realistisch een gooi te doen naar het aantal mannen, dat men dan wél nodig heeft en men kan het beste de zaak van de andere kant bekijken. Men begint namelijk de machine meer uren te laten maken met dezelfde man. Tijdens de krappe arbeidsmarkt van 1955 zag men dit gebeuren bij een krachtens zijn aard betrekkelijk weinig vergaand gemechaniseerd bedrijf als de posterijen (niet de hele P.T.T. maar alleen de postbehandeling). Er komt echter een moment, waarop men de man niet langer overuren kan laten maken. De dienst wordt gesplitst. De andere man komt daar vandaan, waar een machine kan worden ingeschakeld en men heeft dit zien gebeuren. Het investeren verschuift dan van de plaats waar men het 't eerste zou verwachten (bij de grootste vraag) naar een secundaire plaats, waar één man met één machine bijvoorbeeld het werk van drie man kan doen.

Indien men de continubedrijven van ons land beziet zal men ontdekken, dat zij allemaal weliswaar een grote mate van mechanisatie bezitten (hoogovens, mijnen, petroleumraffinage, elektriciteit) maar dat er de factor menselijke arbeid niettemin nog bijzonder belangrijk is. In het oog dient daarnaast te worden gehouden, dat het in continu-produktie werken inherent is aan bepaalde produkties: steenkolen, benzine, staal, water, elektriciteit, gas, veerboten, politie, telefoon e.d. Tot dusverre lag het accent in Nederland behalve bij mijnen, staalfabrieken, papierfabrieken en petroleum voornamelijk in de dienstverlenende sector, inclusief de recreatiebedrijven (hotels). Ook wanneer men de eigenlijk niet eens zoveel mensen omvattende uitzonderingen op industriëel gebied in aanmerking neemt, was de continudienst voornamelijk een zaak van ambacht en middenstand. In dit opzicht verschilt ons land van het industriëel vergelijkbare buitenland: in Frankrijk, West-Duitsland en Engeland werkt het overgrote deel van de industrie continu en dus met wisselende ploegdiensten. Het openbare leven is daarbij aangepast en de volksaard eveneens. Het is in Essen of in Birmingham, in Luik of Charleroi uitgesloten, dat 's morgens om tien uur een radio voor een open raam vier straten ver staat te gillen. In Amsterdam is dat gewoon. In Nederland is 's nacht ook geen openbaar vervoer en in Nederland is het praktisch uitgesloten na zes uur 's avonds een bromfiets gerepareerd te krijgen.

Individualisme

Het werken in een continubedrijf impliceert dus moeilijkheden voor individu en voor gezinsleven omdat de samenleving onvoldoende rekening houdt met de positie van de werker in het continubedrijf. Bij de verdere industriële expansie kan men twee kanten uit: men kan proberen de structuur van het openbare leven aan te passen aan het ritme der continubedrijven; men kan ook zeggen, dat het continubedrijf nu eenmaal niet strookt met ‘the Dutch way of life,’ zodat we onze continubedrijven tot het allernoodzakelijkste moeten beperken. In dit laatste geval - waarbij dus de weg van de minste weerstand wordt gekozen - zijn er op den duur economische consequenties. Daartoe valt ook te rekenen, dat de lonen in de continubedrijven vanwege de speciale situatie hoger zullen liggen dan in andere bedrijven en daardoor een opwaartse druk op het gehele loonpeil zullen betekenen; maar dit is een bijkomstigheid. Aanvaard moet dan verder worden, dat bij een vrijwel volledige werkgelegenheid in Nederland het plafond van de economische mogelijkheden vrij snel is bereikt en dat er bijvoorbeeld op vermindering van de relatief vrij hoge belastingdruk in ons land op den duur heel weinig kans bestaat, omdat expansie van de produktie nauwelijks mogelijk is. Een voortdurende tendentie tot overbesteding zou blijven bestaan.

Indien wij bereid zouden zijn het uitbreiden van de produktie via méér continubedrijven te entameren, zijn er sociale ver-

[p. 9]

anderingen noodzakelijk, die niet alléén door de wetgever kunnen worden bewerkt. Een huisvrouw kan moeilijk door de wet worden gedwongen twee keer per dag te koken. Sommige organisaties zullen geneigd zijn zich aan te passen. De VARA-radio is er een voorbeeld van, waar men bepaalde programma's uit de avonduren op andere tijden herhaalt en ook bij de t.v. zijn er mogelijkheden. De kerken waren tot dusver niet bereid zich aan te passen, maar ook op dit punt zit er wel verandering in de lucht. De overheid en de openbare nuts- en vervoersbedrijven kunnen een steentje bijdragen, de lokale politieverordeningen eveneens, maar met dit alles komt men er ten slotte niet.

In een samenleving, waarin het continubedrijf een factor van economische en sociale betekenis is, zal de mens meer op zichzelf zijn aangewezen. De vrije dagen en de vrije tijden zullen anders verdeeld zijn. Het massaverband gaat iets verloren, zowel bij het werk als bij de recreatie. Het gezinsleven van iemand, die werkt in een continubedrijf met wisseldiensten kan ten gronde gaan van wege het eigen ritme, maar het kan er ook op vooruit gaan, zoals overal ter wereld in de centra van mijnindustrie valt vast te stellen.

Het komt dan aan op wat men de menselijke kwaliteit van man en vrouw kan noemen, een kwaliteit die samenhangt met de ontwikkeling. De mijnwerkers bijvoorbeeld zijn bekwame arbeiders met een goede algemene ontwikkeling en - mede door de aard van hun werk - een neiging tot een individualistische organisatie van hun leven. Zij zijn hoog betaalde arbeiders, hetgeen hen in het algemeen in staat stelt een beter soort vrouwen te krijgen dan vele andere industrie-arbeiders; die vrouwen kunnen de zuiver technisch-organisatorisch hogere eisen van de huishouding aan zonder daarbij over hun toeren te raken. De doorsnee Amsterdamse arbeidersvrouw van vandaag is nog niet opgewassen tegen de eisen van een huishouding, waarvan een of zelfs meer leden in ploegverband afwisselend overdag en 's nachts werken. Dat is een der problemen van de Hoogovens en van sommige bedrijven in de Zaanstreek.

Het is van belang niet uit het oog te verliezen, dat men werkend in wisseldiensten meer tijd heeft voor zichzelf, indien althans de kwesties van slapen, eten, opvoeding en recreatie met inzicht zijn georganiseerd. In wezen is de mogelijkheid van continubedrijven de sluitkwestie van de industrialisatie. De ontwikkeling van techniek en technologie is van dien aard, dat men zich tegen toeneming van het aantal continubedrijven alleen dan kan verzetten indien men bereid is een lager levensniveau te accepteren dan in omliggende landen bestaat. Het verschil is er nu al, wat wel begrijpelijk is omdat Nederland nu eenmaal als industrieland nog zeer jong is. Door zonder meer het continubedrijf af te wijzen - soms zelfs met een citaat uit de Bijbel als ‘de zevende dag rustte God’ - kon men wel eens een ontplooiing van de materiële welvaart dusdanig in de weg staan, dat geestelijke achteruitgang daarvan een der gevolgen is. Om tegenover een wat al te eenzijdige aanpak van het vraagstuk der wisseldiensten eens een ander geluid te laten horen zijn deze - zeer losse - notities bedoeld.