Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 14]

Verdedigen en vertalen van Pasternak
door N. Scheepmaker

In het eerste nummer van Hollands Weekblad heeft K.L. Poll onder de titel ‘Verdedigen en vertalen’ een lovende bespreking gewijd aan het antwoord van de vertaalster van Doctor Zhivago, Manya Harari, aan Edmund Wilson, die in The New Yorker een gepeperde maar ongezouten kritiek had geleverd op haar vertaling. Nu doet zich het intrigerende geval voor dat Manya Harari de roman van Pasternak niet in haar eentje vertaald heeft, maar in samenwerking met Max Hayward, die het antwoord aan Edmund Wilson echter niet mede-ondertekend heeft. Dit heeft mij te denken gegeven. Lange tijd heeft mij namelijk (misschien wel als een wensdroom) de gedachte voor de geest gezweefd dat Manya Harari, - wier naam weliswaar weinig Russisch klinkt, maar toch ook niet typisch Engels is, - aan de ene kant van de tafel gezeten in haar grappige gebroken Engels de letterlijke vertaling van Pasternaks tekst doorgaf aan Max Hayward (bekend om zijn fraaie stijl van schrijven), die aan de andere kant van de tafel haar dictaat terstond tot een goedlopend geheel omboog, waarna de verkregen tekst werd toegezonden aan Mrs George Villiers and the Marchesa Origo ‘for revising the English text’, zoals het voorwoord trouwhartig vermeldt. Waarom die tekst zo nodig moest worden herzien door een Française en een Italiaanse is mij nooit duidelijk geworden, maar ik vermoed dat de dames van Russische origine zijn, - Russen leren gemakkelijk vreemde talen aan, zoals men weet. Aan de overkant van de oceaan zaten dan nog revisers klaar die de tekst voor de Amerikaanse lezers pasklaar maakten, en om het beeld van een grondige organisatie volledig te maken, zorgde in Amerika de heer Bernard Guilbert Guerney voor de vertaling van de gedichten in Doctor Zhivago, terwijl in Engeland Lydia Slater zich beperkte tot het vertalen van slechts één van deze gedichten. Nu echter gebleken is dat Manya Harari, na de vertaling van Doctor Zhivago, heel goed in staat was in haar eentje de vertaling van Pasternaks tweede autobiografie, An Essay in Autobiography, te verzorgen en er ook niet voor teruggeschrokken is in haar eentje voor het antwoord aan Wilson op te draaien, heb ik dit beeld enigszins moeten herzien. De vraag is namelijk bij mij opgekomen, welke rol Max Hayward nu eigenlijk bij de vertaling heeft gespeeld, en waarom hij zo opeens van het strijdtoneel verdwenen is. Het zou immers niet alleen volkomen logisch zijn geweest als hij de repliek medeondertekend had, het zou ook voor de hand hebben gelegen dat hij na het grote succes van Doctor Zhivago (750.000 copies sold) ook aan de vertaling van de autobiografie had meegewerkt. Hij was immers het tegendeel van een bijfiguur bij die vertaling van Zhivago, want zijn naam wordt, met voorbijzien van de etiquette, als eerste genoemd: ‘Translated from the Russian by Max Hayward and Manya Harari’. Waarom dan nu opeens die distantie? De reden kan heel eenvoudig zijn. Hayward is van het verdiende geld een wereldreis gaan maken en was onbereikbaar voor een mede-ondertekening. Of Hayward wilde voorlopig niets meer met Pasternak te maken hebben en stelt zich het eerste jaar tevreden met ontspanningslectuur. Een derde reden kan echter zijn, dat hij het domweg eens was met Wilsons kritiek en geen zin meer had die autobiografie op dezelfde wijze te vertalen. Wilson had namelijk gelijk met zijn kritiek op de Engels-Amerikaanse vertaling van Hayward en Harari. Daarbij moet echter aangetekend worden, dat hij de wind niet mee had. In de eerste plaats was zijn kritiek gebaseerd op de Amerikaanse editie, die een aantal cor-

[p. 15]

recties ontbeert die wel in de Engelse vertaling zijn opgenomen, - een zekere gehaastheid zal daar niet vreemd aan zijn geweest, - en in de tweede plaats heeft hij, Wilson, die zelf toch ook Russisch kent, zich bij het geven van een betere versie een paar keer vergist. Dit was natuurlijk koren op Harari's molen, die op een ‘zakelijke en overtuigend uitziende manier’, zoals Poll zegt, de vinger op deze wonde plekken in Wilsons betoog heeft gelegd. Dat was haar goed recht, maar daarmee is haar kritiek nog niet bewonderenswaardig geworden, zoals Poll het ook nog opmerkte. Zij heeft een aantal voorbeelden besproken, heeft zichzelf in vergelijking met Wilsons verbeteringen een aantal plus- of minpunten toegekend en heeft zich daardoor de gelegenheid geschapen te kunnen zeggen dat ‘the real argument is not, in fact, about such slips’, en ‘both translators and critics are bound to make some slips’. Daar ging het Edmund Wilson echter niet in de eerste plaats om. In feite telt de Engelse vertaling minder ‘slips’ dan de Franse en de Duitse. Wilsons kritiek was voornamelijk gericht op de consequente methode van weglaten, die Harari en Hayward hebben toegepast. Nadat hij alle moeilijkheden, waarmee vertalers uit het Russisch en in het bijzonder vertalers van Pasternak te kampen hebben, uit de doeken heeft gedaan, en nadat hij ook nog heeft gezegd dat een vertaler uit het Russisch ‘must do a good deal of paraphrasing’, zegt hij toch dat er grenzen zijn, die door Hayward en Harari zijn overschreden. Hij geeft enkele voorbeelden en zegt: ‘The intent observation of Pasternak is constantly sacrificed’. Na op bepaalde subtiliteiten in Pasternaks proza gewezen te hebben, merkt hij op: ‘The translators are sufficiently insensitive to drop many of these touches out or to substitute for them something banal’. En hij besluit zijn kritiek met de woorden: ‘The reader of the Pantheon translation should be told that “Doctor Zhivago” is a richer, a solider, a subtler, and a more intense work than he will be able to find out from this version of it. So much of the detail has been scrapped, so many of the descriptions have been dismantled, and so many of the conversations have been telescoped that there are moments when one could almost imagine that the translators have been doing a job for the Reader's Digest’.

*

Op deze fundamentele kritiek heeft Harari geantwoord met de woorden: ‘In our translation we were influenced by Pasternak's insistence (in his essay on Shakespeare and in his Autobiography) on the need to keep the tone and to write in a natural and lively way. Mr Wilson's suggested versions imply a basically different approach’. Haar criterium heeft mij doen besluiten dit artikel te schrijven, want in de grond van de zaak zou het mijn taak natuurlijk niet zijn de Engelse vertaling te becritiseren terwijl mijn eigen Nederlandse vertaling van Dokter Zjivago ook kritiek te verduren heeft gehad. Deze Nederlandse vertaling is echter gebaseerd op die ‘different approach’ van Edmund Wilson, en omdat ik uiteraard van mening ben, dat dat de beste approach is in een geval als van Dokter Zjivago, lijkt een discussie hierover mij niet al te ongepast.

*

Harari gaat namelijk uit van het misverstand dat zij, door maar op natuurlijke en levendige wijze te vertalen, ook automatisch de ‘toon bewaart’. In haar repliek in Encounter (in het meinummer; daarop volgde in het juninummer weer een antwoord van Wilson; daarop volgde in het julinummer weer een antwoord van Harari; enzovoort) merkte zij op dat Pasternaks stijl op de lezer van de Russische tekst de indruk maakt ‘fluent, natural, colloquial, conversational’ te zijn. Dit zou op zichzelf niet te verwonderen zijn, want Pasternak is een groot dichter wiens poëzie niet in de laatste plaats door klankschoonheid uitblinkt, en bovendien is het Russisch soepeler in gebruik dan het Frans, Duits, Engels en Nederlands, - het kan met minder woorden toe dan die Westerse talen. Maar we mogen de zaak toch niet al te simpel en Pasternaks proza niet al te ‘natural and colloquial’ voorstellen. Edmund Wilson schrijft hierover: ‘Pasternak has an enormous range of diom and an immense literary vocabulary. He is also an extremely idiosyncratic writer, a “difficult” modern poet who has taken to prose, with which, despite his eloquence, his brilliance, and the exactitude of his observation, he is somewhat less at home than with verse’. En ook: ‘It is nerve-cracking to the foreign reader - and somewhat annoying, I learn, even for Russians - to find piled up in front of a substantive a variety of carefully chosen adjectives and of long participles that whistle and hiss, or bump like old-fashioned trunks’....

Daaruit blijkt dus wel, dat Pasternaks oorspronkelijke tekst de ‘natuurlijke en levendige’ stijl die de Engelse vertalers zo bewust zeggen te hebben nagestreefd niet in alle opzichten rechtvaardigt. Voor de gedachte, dat zij inderdaad de vloeiende stijl van Pas-

[p. 16]

ternak zo dicht mogelijk hebben trachten te benaderen, pleit de opmerking van de Oxfordse slavist Dr Hingley, dat hij Pasternak had verteld over de werkwijze van de beide vertalers, die hij van nabij kende. Dit duidt erop, dat er geen sprake was van ‘gewoon vertalen’, maar van... enfin, iets anders. Voor de gedachte, dat zij zo levendig vertaald hebben terwille van de verkoopcijfers of uit gemakzucht pleit daarentegen, dat zij voor het proza de stijl hebben laten prevaleren boven de inhoud, en voor de poëzie (waarmee de roman wordt afgesloten) de inhoud boven de stijl. In beide gevallen kozen zij dus de snelste methode, en het mag toch wel gezegd worden, dat er bij toepassing van deze methode nogal wat woorden verloren zijn gegaan onderweg. Zoals Wilson al heeft aangegeven, is dit niet ten koste gegaan van de inhoud, die op de voet gevolgd is, maar ten koste van de subtiliteiten in de tekst. Ik zal twee voorbeelden geven die door Wilson niet genoemd zijn. Bij de beschrijving van een bos zegt Pasternak (in de Nederlandse vertaling): ‘Het rook er er naar de bladervochtigheid van een stoomdoorweekte berkenroede, een geur die je ook bij het betreden van het kleedlokaal van een stoombad tegemoet slaat’. In de Engelse vertaling wordt volstaan met: ‘It smelled of damp leaves’.

En het tweede voorbeeld: ‘Een paar mensen bogen zich uit de wagon naar voren, om Joeri Andrejevitsj te helpen instappen. “Dank u. Ik red het wel”, zei deze, de hem aangeboden hulp van de hand wijzend. Hij concentreerde zich even, trok zich toen met een sprong omhoog, richtte zich op en omhelsde zijn vrouw’. In de Engelse vertaling luidt deze passage: ‘Hands were stretched out of the carriage to help him up. “Thanks, I can manage”. Yuri climbed in and hugged his wife’.

*

Ik zal de laatste zijn om te ontkennen dat je op zo'n manier een natuurlijke en levendige stijl verkrijgt, maar het lijkt mij toch ook wel duidelijk dat het criterium van ‘to keep the tone’ daarbij lelijk in de verdrukking komt. Terwille van het vereenvoudigde Engelse kleurenprocédé wordt er namelijk steeds een kleur uit Pasternaks rijke palet weggelaten, en het is te begrijpen dat Wilson hier tegenop komt omdat het hier een boek betreft van een Nobelprijswinnaar, een roman bovendien die de schrijver zelf als zijn levenswerk beschouwt en waaraan hij minstens tien jaar en misschien zelfs bijna twintig jaar (zoals C.B. Timmer waarschijnlijk heeft weten te maken) gewerkt heeft. En bepaald penibel wordt dit stroomlijnen (of laten we zeggen: dit voor het publiek uit het westen leesbaarder maken) van Pasternaks roman als blijkt, dat onder het vernis van de woorden nog een wereld van symboliek schuil gaat: dood, leven, zee, water, regen, namen van heiligen, getallen, al die dingen die als vanzelfsprekend in de tekst leken te zijn opgenomen, blijken er nu plotseling ‘iets toe te doen’! In het Juni-nummer van Encounter heeft Edmund Wilson, bijgestaan door twee Russinnen, al een tip van deze sluier opgelicht, en het is niet ondenkbaar dat bij een volledig schoonmaken van het schilderij zo niet iets nieuws, dan toch iets veel stralenders en veelomvattenders tevoorschijn komt dan men ooit vermoed had. Dan zal misschien blijken, dat er in Dokter Zjivago geen woord toevallig staat en dat elk uit principe of nonchalance weggelaten woord in de vertaling een ongeneeslijke wond heeft geslagen (in The New Yorker geeft Edmund Wilson n.a.v. de Engelse vertaling daar al twee voorbeelden van). Er is nu langzamerhand een vaste rubriek in Encounter ontstaan, waarin Wilson en Harari met elkaar kibbelen over de juiste interpretatie van een paar woorden, en als Poll zegt dat hij Harari's verdediging bewonderenswaardig vindt heeft hij dus in zoverre gelijk, dat zij het verwijt van de Reader's Digest heeft weten om te buigen tot een wat kinderachtige discussie over een paar al dan niet fout vertaalde woorden. Wat dat betreft valt Manya Harari en Max Hayward inderdaad weinig te verwijten, want, - zoals reeds gezegd, - wàt zij vertaald hebben hebben zij goed vertaald. Het ging Edmund Wilson in eerste instantie echter om die paar procent die zij niet vertaald hebben.