Hollands Weekblad. Jaargang 1

Socialisme en liberalisme: een nieuwe doorbraak?
door J. Eijkelboom

Een tijd geleden las ik in Elseviers Weekblad het verhaal van een juffrouw die een reis naar Spanje had gemaakt. De mensen die ze daar vanuit haar auto had geobserveerd, schreef ze, zagen er allemaal vriendelijk en opgewekt uit. En dat kwam waarschijnlijk, aldus diezelfde juffrouw, omdat ze in dat land niet de sociale verzorging van de wieg tot het graf kennen, en dus ook niet de eeuwige ontevredenheid die daar natuurlijk op volgt. Men krijgt dit praatje, zij het meestal in een wat minder crue vorm, tegenwoordig vaker opgedist. In Amerika kent men zelfs de term ‘Swedish sadness’, waarmee de melancholie wordt aangeduid die het onherroepelijk gevolg zou zijn van de complete sociale zekerheid die op de Scandinaviërs drukt. Het weekblad Time citeerde onlangs nog het hoge zelfmoordcijfer in Denemarken als een bewijs van de deprimerende verveling die er moet heersen in een staat waar het particulier initiatief niet genoeg meer in de melk te brokkelen heeft. Dat die Scandinavische somberheid, voorzover ze bestaat, iets te maken zou kunnen hebben met een cultuurpatroon dat al lang vóór het socialisme bestond, ontgaat dit soort journalistieke cultuurvorsers natuurlijk. Overigens zijn die betrekkelijk hoge Deense zelfmoordcijfers gedeeltelijk al te verklaren uit het feit dat de meeste zaken in een socialistisch land nu eenmaal nauwkeurig geordend zijn, en dus ook de statistieken.

Maar gaat die ordening ook te ver? J. de Kadt heeft in ‘Het fascisme en de nieuwe vrijheid’ duidelijk uiteengezet dat het moderne socialisme liberaal is in zijn erkenning van persoonlijkheid en nonconformisme, maar dat het, in tegenstelling tot het traditionele liberalisme, de maatschappij wil ordenen juist terwille van het individualisme. Dit essentiële verschil tussen de materiële verzorging, die collectief geregeld dient te worden, en de zelfontplooiing van het individu, dat door die verzorging bevrijd is van duizend pietluttigheden, wordt echter zelden onderkend. Zo hebben naar aanleiding van het NVV-rapport ‘Wenkend perspectief’ enkele conservatieve bladen indertijd heftig geprotesteerd tegen wat zij noemden de bemoeizucht van het socialisme op alle terreinen des levens, inclusief die van godsdienst, moraal en kunst. Sommige van deze filippica's klonken zo oprecht verontrust dat ik de lijvige en niet zeer leesbare NVV-publicatie nog eens helemaal heb doorgebladerd, maar andere dan economische beschouwingen heb ik er niet in kunnen ontdekken.

De onaantastbaarheid van het privé-leven is overigens een beginsel dat door sommige socialisten inderdaad met wantrouwen bekeken wordt, maar dat komt omdat ze het maar moeilijk los kunnen denken van de persoonlijke vrijheid die de liberalen voorstaan en die in het verleden voor een groot

[p. 4]

deel van de bevolking voornamelijk de vrijheid om te kreperen heeft betekend. De neiging tot bemoeizucht (of liever: het al te gemakkelijk accepteren van bemoeizucht) bestaat dus wel onder socialisten, zij het in veel mindere mate dan de hysterische antisocialisten het doen voorkomen. Waar die bemoeizucht echter georganiseerd voorkomt, is het eerder een betreurenswaardig bijverschijnsel van de planning die absoluut noodzakelijk is in een geïndustrialiseerde maatschappij. Dit soort bemoeizucht steekt ook de kop op in landen zonder een socialistische partij van belang, zoals de Verenigde Staten. De ordeningsmaatregelen en de verzwaring van de bureaucratie die er het gevolg van is, worden daar dan wel ‘creeping socialism’ genoemd, maar dit berust op het (voor socialisten tamelijk complimenteuze) misverstand dat alles wat op economisch gebied niet bruut egoïstisch is, socialistisch genoemd moet worden.

Ook in de PvdA gaan trouwens de nodige stemmen op tegen overheidsbemoeiing in het strikt persoonlijke leven, getuige bijvoorbeeld wat prof. J. Barents enige jaren geleden schreef in Socialisme en Democratie: ‘Handenwringend en popelend staan allerwegen de paedagogen en sociografen gereed om “het probleem van de vrije-tijdsbesteding” aan te pakken. Het zijn meestal goedbedoelde en een enkele maal nuttige pogingen. Maar zij zien vaak voorbij, dat de gemiddelde Nederlander, van wiens vrijetijdsbesteding dan een probleem wordt gemaakt, zeer wel zonder de steunende hand van de bevoegde overheden in staat is om een boek te lezen, een konijnenhok te timmeren, met zijn kinderen te spelen of naar Leidschendam te fietsen.’

Op sommige gebieden is de ‘bemoeizucht’ van de PvdA zelfs beslist onvoldoende. De achteloosheid bijvoorbeeld waarmee bij elke kabinetsformatie het departement van O, K & W maar weer aan de KVP werd overgelaten, heeft onder veel pedagogen, kunstenaars en intellectuelen terecht een hoop wrevel verwekt.

*

De verveling en de frustratie die inherent zouden zijn aan de welvaartsstaat, vormen dus een persoonlijk probleem zonder een grein tragiek: de druiloor die zichzelf niet kan bezighouden is misschien een plaag voor zijn naaste omgeving, maar onze nationale neerslachtigheid is door hem en zijn soortgenoten niet dermate verergerd dat we er ons sociale stelsel om zouden moeten veranderen. Het geweeklaag van de VVD over de bedreiging van onze persoonlijke vrijheid door economische organisatie, heeft eigenlijk een verdacht marxistisch tintje. In zekere zin gaan deze heren zelfs verder dan Marx, die immers slechts poneerde dat de ideologische bovenbouw door de materiële onderbouw bepááld wordt, terwijl voor de meer extreme VVD'er ziel en portemonnee kennelijk niet meer van elkaar te onderscheiden zijn.

Een veel reëler probleem dan het onbehagen van hen die lijden onder een teveel aan welvaart, vormt het gevoel van leegte dat is ontstaan bij veel oude socialisten en ook bij jongeren die er behoefte aan hebben te strijden voor ‘een betere wereld’. Datgene waar zij en hun voorgangers naar streefden, is ongeveer bereikt: de extreme armoede, het echte pauperisme, is hier verdwenen, al blijft er natuurlijk nog genoeg te doen. Hoewel - zó natuurlijk is dat besef van onvoltooidheid nu ook weer niet. In Vrij Nederland heeft onlangs een serie artikelen gestaan, onder de niet zeer heldere titel ‘Mensen zonder scooter’, waarin het ongemak wordt beschreven van mensen wier inkomen onder de f 85 per week ligt. Het is verbazingwekkend hoe die mensen toch nog weten rond te komen. Maar het is nog verwonderlijker dat veel lezers van de artikelen in kwestie er stomverbaasd over waren dat zulke toestanden nog bestaan (er waren er ook die ze terwille van hun gemoedsrust maar liever niet geloofden).

*

Maar dit alles rechtvaardigt toch niet het winderig radicalisme in economische zaken dat men aantreft bij de ‘echte’ socialisten van de PSP en het Sociaal-Democratisch Centrum in de PvdA. Een zekere bezieling is deze mensen niet te ontzeggen, maar het is een bezieling die in stand gehouden wordt door een fictie; alle woorden die men in deze kringen hanteert als springlevende begrippen, zijn òf relikwieën (het proletariaat b.v.), of ze kunnen alleen nog maar tussen aanhalingstekens worden gebruikt (de ‘arbeidersklasse’ enz.). Toch is men het er algemeen over eens dat een zekere bezieling nodig is in de politiek en dat men er met een min of meer principieel gericht opportunisme niet komt. In het Penguin-boek Twentieth century socialism omschrijft een woordvoerder van de Socialist Union dit dilemma als volgt: ‘The doctrinaires are still using a map which is out of date; the empiricists no longer have a compass to guide them.’

[p. 5]

Er is nog een andere moeilijkheid. De ‘empiricisten’ zelf hebben het meestal veel te druk om zich ook nog druk te maken over principiële doelstellingen, maar zij interesseren zich althans voor hun werk. Dat werk is echter zo ingewikkeld geworden, dat zelfs de belangstellende leek het moeilijk meer kan volgen. Voorzover de zaken hem nog duidelijk worden, ziet hij bovendien meer technische varianten dan ideologische verschilpunten. De uiteindelijke keus tussen de alternatieven blijft een politieke, maar de dringende morele kracht die vroeger de keus zo vanzelfsprekend maakte, is vervangen door een zuinig wikken en wegen. Dat geldt niet alleen voor de economie, maar ook voor het tegenwoordig zoveel belangrijker vraagstuk van de defensie. Kreten als Evert Vermeers ‘liever dood dan slaaf’ en het antwoord dat een dominee daarop gaf: ‘liever slachtoffer dan massamoordenaar’, worden toch wel snel doorzien als respectievelijk goedkope heroïek en overbodig masochisme. Niemand wil slaaf of lijk, slachtoffer of moordenaar zijn, en hoeft dat ook niet te zijn zolang het bewapeningsevenwicht gehandhaafd blijft. Geen zinnig mens zal ontkennen dat de krachten waaruit dat evenwicht is samengesteld gelijkelijk verminderd dienen te worden. Maar ook daar is weer eindeloos overleg en subtiel technisch inzicht voor nodig.

*

Is er dan eigenlijk nog wel een essentieel verschil tussen socialisme en liberalisme? Tussen de PvdA en de VVD blijkbaar nog genoeg, als men naar de laatste en voorlaatste verkiezingsstrijd kijkt. Het program, of liever de slogans, van de VVD waren echter niet ontleend aan een positief liberalisme, maar aan een exclusief antisocialisme, waarbij het socialisme werd voorgesteld als de baarlijke duivel, compleet met worggreep en bolsjewistische bontmuts. De VVD-campagne bereikte haar hoogtepunt met een pamflet waarin de heer Voskuil werd afgebeeld in een Russisch legeruniform, brullend door een microfoon en met een zware revolver opzij. Ernaast stond een vervalst citaat uit een van zijn radiopraatjes.

Maar zelfs door dit soort smeerlapperijen (die mij er overigens, bij alle gebrek aan enthousiasme voor de PvdA, voor altijd van zullen weerhouden om op de VVD te stemmen) moet men zich niet laten afleiden van de werkelijke stand van zaken. Deze stand is voortreffelijk gekarakteriseerd door Richard Crossman, toen hij in zijn geruchtmakend artikel ‘On political neurosis’ (Encounter, mei '54) schreef: ‘A democratie party can very rarely be persuaded to give up one of its central principles, and can never afford to scrap its central myth. Conservatives must defend free enterprise even when they are actually introducing state planning. A Labour Government must defend as true Socialism policies which have very little to do with it. The job of party leaders is often to persuade their followers that the traditional policy is still being carried out, even when this is demonstrably not true.’

Moeten we, nogmaals, hieruit nu concluderen dat socialisme en liberalisme bezig zijn één pot nat te worden? Prof. Zijlstra heeft dit al gedaan in een lezing voor antirevolutionaire jongeren. Volgens hem (ik volg hier het verslag in Het Parool) groeiden socialisme en liberalisme naar elkaar toe. ‘Het eerste onderkent de gevaren van te sterke staatsinmenging, het andere heeft begrip gekregen voor de wezenlijke taak van de staat in het economische leven. Tot die toenadering heeft de ontwikkeling van de economische wetenschap een wezenlijke bijdrage geleverd.’ Als het nationale inkomen maar sterk genoeg stijgt, zal de toenadering nog veel groter worden. De heer Zijlstra concludeerde hier uit, dat op de lange duur de levensbeschouwelijke partijen de enige wezenlijke bijdrage leveren aan een duidelijke en principiële partijkeuze en -vorming. Hij zag de toenadering van de niet-confessionelen dus als een vervaging van principes. Het zijn echter de loutere partijgangers van PvdA en VVD die elkaar woedend bestrijden, terwijl juist de principiële liberalen en socialisten naar elkaar toegroeien. Ik denk niet dat deze figuren ooit met elkaar een nieuwe partij zullen vormen, maar ik geloof wel dat een coalitie tussen een van arbeiderisme gezuiverde Partij van de Arbeid en een Volkspartij voor Vrijheid en Democratie die het telegrafisme heeft uitgezwaveld, de atmosfeer in dit land een stuk minder bedompt zou maken.

Maar zo ver is het nog lang niet. Ik hoop dat het geen partijgangerschap van mijzelf is, als ik het aantal sociaal voelende liberalen aanzienlijk lager schat dan dat van de liberale socialisten. De PvdA heeft bijvoorbeeld nog een handjevol vertegenwoordigers die, hoe timide dan ook, in de Eerste Kamer het rampzalige Nieuw-Guinea-beleid van Luns durven aan te vallen. Mr. H. van Riel daarentegen noemde dit optreden een ‘onnationaal verzet’, en dan is de heer Van Riel nog, volgens A.F. Luyendijk in het vorige nummer van dit blad, ‘veruit de deskundigste en intelligentste politicus’ van de VVD.