Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek eerste jaargang · nummer 12 · 5 augustus 1959

De oude democratie

Ter Braak schrijft op de laatste bladzij van ‘De nieuwe elite’: ‘Men kan het elitebegrip van een christelijke cultuur alleen gebruiken, wanneer men zich er rekenschap van geeft, dat het voormalige absolute doel is opgelost in het opportunisme en dat de voormalige plaatsvervangende elites, Regnum en Sacerdotium, schipperend een paradoxale beschaving moeten beheren’. Wie gelooft in elites, stelt de ene groep mensen boven de andere, de generaals boven de soldaten, de staatslieden boven de winkeljuffrouwen, of juist de arbeiders boven de bazen. Wanneer zo iemand zoekt naar een term om de mensen aan te duiden die niet tot zijn elite behoren vervalt hij al gauw in het denigrerende woord massa. Ook Ter Braak doet dat, zij het soms tussen aanhalingstekens.

‘The theory of élites is, essentially, only a refinement of social laissez-faire’ schrijft Raymond Williams in zijn boek ‘Culture and society 1780-1950’. En hoe kryptisch deze uit zijn verband gelichte zin ook moge

klinken, het is waar dat het onderscheid tussen elite en massa, gecombineerd met het idee van een ‘open’ samenleving, gemakkelijk en te goeder trouw leidt tot een laissez-faire, tot een bepleiten van een ‘eerlijke concurrentie’, waarbij de besten het best mogen winnen van de minsten, en de sterksten van de zwaksten. Wij geloven iets minder dan vroeger in het automatische recht op macht van een elite, geconstrueerd op grond van bezit of afkomst, maar wij zijn geneigd wel te geloven in de superioriteit van een elite van de intelligentie, van een denkende elite (Ter Braak werkt met een denkende en een handelende elite, en zijn handelende elite ziet er, hoewel zij vrij vaag blijft, onheilspellender uit dan zijn denkende).

Williams schrijft over de elite van de intelligentie, van de mensen met de beste cijfers op de universiteit en in het bedrijf ‘Orthodoxy, is this matter, is now so general and so confident that it is even difficult to communicate one's meaning when one says

[p. 2]

that a stratified society, based on merit, is as objectionable in every human term as a stratified society based on money or on birth’.

Alle mensen zijn verschillend. De één heeft een voldoende voor intelligentie, de ander voor verbeeldingskracht, de één voor onmisbare preciesheid, de ander voor innemende slordigheid, de één voor bedrijfsorganisatie, de ander voor opvoeding van zijn kinderen. Maar daarmee is niets gezegd over een principiële ongelijkheid of over een principiële gelijkheid. Ik voel mij meer aangetrokken tot het ene soort mensen dan tot het andere, meer tot de (andere) ideeën van Ter Braak dan tot die van Williams bijvoorbeeld, maar het voortdurende gevaar bij deze voorkeuren is dat ik mijn subjectieve waardeoordelen omzet in stellingen waarvan de absolute geldigheid tegenover iedereen mag worden opgeeist, dat ik, met andere woorden, mijzelf en mijn vrienden aan de macht wil helpen, en dat ik van die macht gebruik zal maken om mijn vijanden een flink stuk van hun denk- en bewegingsvrijheid te ontnemen.

Ter Braak schrijft: ‘Wij weten niet, hoe en waar de elite de stilte zal scheppen, die door de radio van de natuur is afgegrist, tot in de stille boerendorpen toe’. Maar waarom zouden de mensen die de natuur verkiezen boven de radio meer recht hebben op waardering en bescherming, op de naam elite, dan de mensen die liever naar de radio luisteren dan naar het ruisen van de zee of naar het gekakel van kippen? Is het niet sentimenteel en conservatief wanneer iemand, in een betoog over de manier waarop de maatschappij het beste kan worden ingericht, stille boerendorpen verheerlijkt en dus blijkbaar lawaaiige arbeiderssteden verafschuwt?

Voor de wetgever - en wie zich bezighoudt met de vraag op welke manier een samenleving moet worden ingericht denkt zich daarmee in de positie van de wetgever - dienen alle burgers in principe gelijk te zijn. Dit principe van de gelijkheid-voor-de-wet hangt samen met de principes van de verdraagzaamheid

en van de eerlijkheid, en dat van de gelijkwaardigheid der voorkeuren. Pas wanneer men het over deze beginselen eens is, kan men gaan praten over individuele verschillen, over uitzonderingen op regels, over compromissen, over stille boerendorpen, in het kort over de praktijk der democratie. In die democratie bestaan vele hierarchiëen - van de kerken, van de afkomst, van het geld, van de intelligentie, van de partijpolitiek, van het leger, van de bedrijven, van de overheidsadministratie - maar juist doordat er vele naast en door elkaar heen bestaan, relativeren zij elkaar, en maken zij zo iets halfs als de praktijk der democratie mogelijk. Van de ene hiërarchie uit kan men de andere uitlachen en becritiseren.

Men kan zich ook buiten de hierarchieën proberen op te stellen, als toeschouwer, als dichter of als eenmansleger. Men kan dan, uit naam van de onderliggende democratische beginselen, waarschuwend of verdedigend optreden wanneer de toplagen der verschillende hiërarchieën gemene zaak met elkaar maken. Maar wanneer deze waarschuwers zich door hun afkeer van de bestaande gang van zaken laten verleiden plannen te maken voor het ‘beheren van de beschaving’ door één of twee nauw met elkaar samenwerkende elites, wordt het weer zaak de waarschuwers te kortwieken, desnoods vanuit een der vele bestaande, aan banden gelegde hierarchieën. Dan krijgt het weer zin eraan te herinneren dat een samenleving waarin de melkboer en de hoogleraar allebei maar één stem in het kapittel hebben, zo slecht nog niet is.

Ter Braak schrijft: ‘“De stembus heeft gesproken”, dat wil zeggen, dat ongelijke mannen en vrouwen met ongelijke gezichten en gedachten door een eigenaardige uitvinding van de christelijke cultuur op één dag worden afgerond tot de zuivere cirkelvorm van evenveel rode stippen. Niet hun blonde of bruine ogen, niet hun originele of platvloerse bespiegelingen over leven en dood, maar een grof mathematisch principe, toegepast op een onoverzichtelijke werkelijkheid, geeft dan de doorslag. [-] De afronding tot gelijkheid is geen doel van dit systeem, maar middel; doel zijn (of zouden moeten zijn) de mannen van het Regnum, de ware kiezers, de uitvoerders van de onuitvoerbare wilsbesluiten der gedifferentieerde massa, doel is (of zou moeten zijn) het regeren van die massa door haar talloze kleine opvattingen van menselijke waardigheid in balans te houden’.

Dit contrast tussen ‘mannen van het Regnum’ met verheven, originele en grootse denkbeelden en een massa met lage, plat-

[p. 3]

vloerse en kleine opvattingen leidt, wanneer men het tot programma zou kiezen (hoeveel voorbehouden men er, zoals Ter Braak doet, ook bij maakt) tot meer onverdraagzaamheid, meer onderdrukking en meer onvrijheid dan een stelsel, dat uitgaat van een gelijkwaardigheid der opvattingen, en dat dan in de praktijk steeds water in deze wijn moet doen.

Als enkeling erger ik mij aan de man die met een draagbare radio mijn strandplezier aantast, of aan platvloerse, domme ideeën van anderen, maar als lid van een gemeenschap gun ik, uit eigen belang, ieder zijn ongestrafte wangedrag omdat ik weet dat andermans misbaar en mijn vrijheid om mij daar tegen te verweren stevig aan elkaar vastzitten. Een mens kan beter de dupe zijn van de macht van tien verschillende pausen, die elkaar met een scheef oog aankijken en in toom houden, dan van één of twee. Want pausen blijven pausen, ook als het goede zijn.

K.L.P.