Hollands Weekblad. Jaargang 1

De witte godin
De dilettant en zijn bedrog
door J.P. Guépin

Het probleem van wetenschap en popularisering, beroep en amateurisme, blijkt de medewerkers aan het Hollands Weekblad bezig te houden; in het negende nummer waren er niet minder dan drie artikelen aan gewijd.

Op een daarvan, dat van Hillenius naar aanleiding van de theorieën van Robert Graves, wil ik ingaan, min of meer beroepshalve, niet omdat het stukje van Hillenius op zichzelf onvermakelijk zou zijn.

The White Goddess (Faber and Faber 1952-3) en de twee Penguindeeltjes over de Griekse mythen hebben een nogal verbijsterde konsekwentie. Als het waar zou zijn wat Graves beweert, dan zou dat betekenen dat nu voor het eerst aan enkele ingewijden - zij die het boek gelezen en begrepen hebben - de waarheid geopenbaard is van een eredienst die sinds het binnentrekken van de patriarchale Indo-europese stammen alleen nog maar aan enkele dichters gedeeltelijk bekend was. Is de theorie van Graves onjuist, dan blijft toch op zijn minst een schat van

[p. 15]

pittoreske details over, die door de ‘officiële’ wetenschap aan het publiek onthouden werd, maar waaruit blijkt dat de ware oudheid niets te maken heeft met de academie, maar even pittoresk is als de Papoea. Volgens The White Goddess is er eigenlijk maar één ware godsdienst, die van het Grote Thema, dat is in het kort gezegd ‘het oude verhaal, bestaande uit dertien hoofd-, stukken en een epiloog, van de geboorte dood en wederopstanding van de God van Het Wassende Jaar; de centrale hoofdstukken gaan over de verloren strijd van deze God met de God van het Afnemende Jaar om de liefde van de grillige en almachtige Drievoudige Godin, hun moeder, bruid en aflegger’ (p 24, 3e dr.). Dit zal hij dus bewijzen. Als er maar een thema is, dan moeten ook alle mythische helden en goden fundamenteel hetzelfde zijn, zoals er ook maar één echte godin is: de Witte Godin. Maar dit is natuurlijk niet zo, althans niet op het eerste gezicht. Net als de kommunisten hun kapitalistische spionnen heeft Graves zijn patriarchale mannen, die het zo eenvoudige schema hebben bedorven. Het is zijn taak om deze oude wijsheid weer op te delven.

Het is duidelijk dat een dergelijk werk om bovenmenselijke talenten vraagt. Deze worden ons dan ook niet bespaard. Zijn methode wordt ons in hoofdstuk 19 uitgelegd; het is de ‘analeptische’, een hoger soort intuïtie die bijvoorbeeld ook uitvinders bezitten die hun tijd ver vooruit zijn. Deze gave dingen in een flits te zien die soms pas eeuwen later wetenschappelijk bewezen kunnen worden wordt verklaard met de tijdsomkering van het ‘Dunne-effekt’, immers, uit diens boek Experiment with Time blijkt dat de tijd geen roltrap is, maar een warboel.

Om te bewijzen dat deze intuïtie hem elk ogenblik ter beschikking staat zal hij een experiment vertonen. Hij is nooit tevreden geweest met de meest aanvaarde verklaring van het Beest 666 uit de Openbaring als Neron Kesar, de cijferwaarde van de Hebreeuwse letters. Zijn analeptisch geestesoog ziet meteen een betere op de wand geprojekteerd: DCLXVI dat is, na enige aarzeling: Domitius Caesar Legatos Xti Violenter Interfecit, dus: Domitius (Nero maar ook een beetje Domitianus) heeft de afgezanten van Christus op ruwe wijze gedood. Dit is, hij geeft het zelf toe, onwaarschijnlijk daar de openbaring in het Grieks geschreven was, en natuurlijk niet meer dan een van de zo talrijke oplossingen waarvan ‘the agregate of possibilities approaches as near to infinity as anyone could wish.’ Uit de oneindige hoeveelheid details die de antieke mythologie ons oplevert kiest de analeptische methode dus onfeilbaar de enig ware kombinatie. Zo lezen wij bijvoorbeeld over Herakles: ‘Herakles verschijnt het eerst in de mythe als een pastorale versie van de heilige koning, en is een tweeling, misschien omdat herders van tweeling-lammeren houden. Zijn karakteristieken en geschiedenis kunnen afgeleid worden uit een grote hoeveelheid mythen, folkoristische gebruiken en megalithische monumenten. Hij is de regenmaker van zijn stam en een soort menselijke onweersbui.

Mythen verbinden hem met Libye en het Atlasgebergte; het is mogelijk dat hij in die streken oorspronkelijk thuishoorde in palaeolithische tijden. De priesters van het Egyptische Thebe, die hem “Shu” noemden, dateerden zijn ontstaan in “17000 jaar voor de regering van koning Amasis”. Hij draagt een eiken knots omdat de eik zijn beesten en volk van voedsel voorziet en omdat hij meer dan enige andere boom de bliksem aantrekt. Zijn symbolen zijn de eikel, de rotsduif die zijn nesten in de eik maar ook in rotsspleten bouwt, de maretak of loranthus en de slang. Dit zijn allemaal sexuele symbolen’... etc (p 124 vv).

Op dit punt gekomen zal de erudiete lezer waarschijnlijk uitroepen: ‘Welk een geleerdheid die mij op school onthouden werd; ik dacht namelijk dat Herakles in de eerste plaats als knecht van koning Eurystheus de twaalf werken moest volvoeren, en dat hij te herkennen was door zijn leeuwenhuid en knots!’ De specialist zal verbaasd opkijken van een zo dwaas rationalistische interpretatie van het tweelingmotief en de konnekties van Herakles met het Atlasgebergte zonder moeite verklaren uit zijn tocht naar het uiterste Westen om de appels van de Hesperiden te halen. Hij zal zich trouwens afvragen wat het Palaeolithicum (600000-10000) daarmee te maken heeft, want de datering van Herakles in 17569 vC is wel te vinden in Herodotus (de naam ‘Shu’ in het kommentaar van How & Wells op deze plaats, die meer in het algemeen spreken van Egyptenaren) maar Herodotus heeft het alleen over de Egyptische Herakles. Bij Homerus draagt Herakles een boog, pas Pisander van Rhodos (650 vC) voorziet hem van zijn meer klassieke attributen. De menselijk onweersbui moet Salmoneus zijn, die daarvoor door Zeus, de jaloerse alleenbezitter van de bliksem, gestraft werd. Een identificatie van Herakles en onweersbui zou iets voor de middeleeuwen geweest zijn, toen Herakles, puur om zijn uiterlijk, wel eens gelijkgesteld werd aan de Wildeman die als het stormt door de bossen trekt.

[p. 16]

Uit deze disparate delen is dus Graves' ratjetoe ontstaan. Dat komt omdat hij, in plaats van iets te bewijzen, er vanuit gaat dat er maar één thema is, en dus maar één ritueel, en maar één mythe. Dus hij kan alles gebruiken wat hem, via de analeptiek, te pas komt. Zo wordt niet alleen één ritueel uit verschillende mythen verklaard, maar omgekeerd worden weer mythische karakteristieken uit folkoristische gebruiken en megalithische monumenten (3500-1800) afgeleid. Vandaar het ontbreken van bewijss plaatsen, want zijn bronnen hadden het natuurlijk over andere helden.

Soms doet hij het echter wel; een voorbeeld is te vinden aan het eind van hoofdstuk 1, waar hij plotseling de nachtmerrie beschrijft. De beschrijving eindigt met: ‘The prophet Job said of her: “She dwelleth and abideth upon the rock. Her young also suck up blood”.’ Zoekt men deze tekst op (Job 39:31 en 33) dan blijkt het te slaan op de gier, de voorafgaande verzen spreken van de valk, en vs 22-28 van het paard (geen merrie). Graves heeft hier dus wel met het echte dichtersoog gekeken: ‘Poets will know what I mean with slantwise’ (p 343).

Misschien dat Graves, juist door de ernst waarmee hij zijn religie aanbeveelt, nog wel zonderlinge en daardoor amusante lektuur kan bieden. Maar de Witte Godin, die ‘mooie lange vrouw met kromme neus, bleek gezicht, rode lippen, blauwe ogen en lang blond haar, die zich maar al te vaak als vampier ontpopt’ is mij bij nader inzien toch te Brits, haar dienst te puberaal en masochistisch.

Tenslotte is de grootse gedachte waar men zich aan zou kunnen overgeven niet van hemzelf. De hele analeptiek blijkt niets anders op te leveren dan een mengelmoes van absurde konsekwenties van theorieën die in Graves' jeugd populair waren.

Het Pelasgisch moederrecht met zijn Grote Godin, zijn orgieën en konnekties met de maan komt uit J.J. Bachofens Mutterrecht uit 1861, een kurieus boek, waar zo verschillende stelsels als het Leninistisch-Marxisme en het Jungiaanse uit geput hebben. Maar bij Bachofen vertegenwoordigt Apollo met zijn patriarchaat nog de overwinning van de vrije geest op het moerassige; Apollo als grote bederver is een verbastering van Nietzsches theorie.

Belangrijker is de overeenkomst met het Grote Thema van de Tragedie, door de beroemde Oxfordse prof. Murray ontvouwd in een appendix op hoofdstuk 8 van Jane Harrison's Themis (1912). Dit boek is onlangs als pocket herdrukt en wel enigszins terecht, want al is de theorie evenmin waar, men weet tenminste waar men zich aan te houden heeft daar zij haar bronnen citeert, en men kan zich kritisch wapenen door de (min of meer algemeen geldende) regel toe te passen dat op elk ‘of course’ een onwaarheid volgt. Zij past dezelfde methode toe als Graves: om de verschillende mythen in relatie tot het Grote Thema te brengen veronderstelt zij dat alle mythologische helden gedaantes zijn van een Jaargod.

Murray onderscheidt voor de tragische toepassing van deze mythe zes incidenten: 1, een strijd van het Jaar tegen zijn vijand, licht tegen duisternis, zomer tegen winter etc; 2, een lijden van de Jaargod, waarin hij wordt gedood, gestenigd of in stukken gescheurd; 3, een boodschapper die dit komt vertellen; 4, een jammerklacht; 5, een herkenning van de gedode Jaargod gevolgd door: 6, zijn wederopstanding.

De onhoudbaarheid van deze theorie is voorgoed door Pickard (Cambridge) in 1927 bewezen, immers, zij is alleen vol te houden als iedereen in de tragedie op zijn beurt een deeltje van de Grote Rol op zich neemt en ook de volgorde van de incidenten willekeurig veranderd mag worden. En dan nog ontbreken in de meeste tragedies een of meer incidenten. Deze inderdaad grootse conceptie was op het hoogtepunt van haar populariteit in het begin van de dertiger jaren toen Graves in Oxford studeerde.

Daar hij zorgvuldig vermijdt de theorie van Harrison en Murray te noemen (hij haalt Harrison wel aan, kende dus haar boeken) hebben we hier een typisch voorbeeld van de rankuneuze dilettant wiens bittere opmerkingen over de ‘officiële’ wetenschap symptomatisch zijn: ‘However securely I buttress the argument of this book with quotations, citations and footnotes, the admission that I have made here of how it first came to me will debar it from consideration by orthodox scholars: though they cannot refute it, they dare not accept it’ (eind hoofdstuk 19).

Als slot wil ik echter wel bekennen, dat mijn verwerping misschien zelf niet zonder rankune is. In 1953 heb ik enige maanden in de ban van de Witte Godin geleefd na lezing van de eerste bladzijden die mij als openbaring troffen. De luchtspiegeling verdween toen ik toevallig merkte dat ik de theorie van Murray gelezen moest hebben, haar dus vergeten had.

Zo gaat het meer met het overweldigende, geloof ik. Worden heidenen niet pas na een eerst mislukte poging bij de tweede golf van missionarissen bekeerd?