Hollands Weekblad. Jaargang 1

Een kwestie van vertrouwen
door Elizabeth de Roos

In zijn Rede Lecture, The Two Cultures and the Scientific Revolution (Cambridge University Press) hield C.P. Snow, romancier en ‘scientist’ in een ambtelijke functie, een vurig pleidooi voor gigantische hulp van het Westen aan de onderontwikkelde gebieden; aan het uitzenden van talloze technici gedurende een lange periode zouden een verandering van onderwijs en een verandering van mentaliteit moeten voorafgaan. De eerste helft van zijn betoog, waarvan men nauwelijks kan zeggen dat de conclusie er logisch uit voortkomt, is gewijd aan een critische beschouwing van de betreurenswaardige kloof die hij waarneemt tussen twee hedendaagse culturen, de natuurwetenschappelijke en wat hij de wereld van de ‘literary intellectuals’ noemt. Een vergelijkbare strekking, maar genuanceerder, vindt men in de Leidse oratie van S.R. de Groot, Vervreemding van de Natuurkunde (1954). Beide culturen isoleren zich, zegt Snow, maar de grootste schuld treft toch de ‘litteraire’, vanwege het hoogmoedig gebrek aan belangstelling. Verwarrend is, dat Snow met ‘science’ eerst natuurwetenschap, maar later technologie schijnt te bedoelen, en dat hij het soms op de litteraire intellectuelen van ‘de hele westerse wereld’ gemunt heeft, maar soms ook weer speciaal op zijn collega's-schrijvers in Engeland. Om enig houvast te hebben, moet men wel aannemen dat zijn verwijten alle vertegenwoordigers van de humaniora treffen (of op zijn hollands, alpha's, ondervoed wat de bêtavakken betreft). Anders zou dit alles nauwelijks het betogen waard zijn, want schrijvers tout court (waarvan de besten overigens zel-

[p. 11]

den in de Chelsea's en Greenwich Villages wonen waarheen Snow ze verwijst) zouden in dit verband, in zijn tegenstelling, een te verwaarlozen categorie zijn; ze mogen dan al invloed uitoefenen, maar missen de academische zetels en de examens om het profijt uit hun ‘lering’ getrokken, te controleren.

Maar er zijn waarschijnlijk meer litteraire intellectuelen van goeden wille dan C.P. Snow denkt, en die zouden andere dingen hebben willen horen dan hij vertelt. Zij hadden kunnen hopen dat iemand met een voet in elk van deze werelden, zoals Snow, precies zou weten waar de schoen wringt; zij mogen zich teleurgesteld voelen omdat hij niet strak redeneert, voorbijgaat aan prikkelende vragen en vaak futiele voorbeelden geeft.

Zo zegt hij: de ontdekking van Yang en Lee twee jaar geleden (de ‘contradiction of parity’) heeft begrippen als intuïtie en common sense op hun kop gezet, zoiets gaat toch iedereen aan en waarom heeft niemand dat gemerkt. Nu hadden alpha's ook al toen zij zo een en ander van de cybernetica hoorden, gedacht dat alle filosofen daar slapeloze nachten van moesten krijgen, maar hoeveel ‘scientists’ hebben - wat ze dan om aan Snow's overbruggingsverlangen tegemoet te komen, buiten hun vakpublicaties hadden moeten doen - op zulke consequenties gewezen? Het zal zeker hier en daar gebeurd zijn; ik herinner mij een stuk in de N.R.F. waarin L. Brillouin werkelijk vragen opwierp in verband met het denken in het algemeen, en ik hoorde over een van De Broglie, die verzekerde dat de cybernetica in het minst niet hinderlijk was voor het katholieke geloof. Maar de meesten waren, naar ik vernam, wel wijzer; ècht wel wijzer misschien, uit afkeer van dilettantisme. Toch zou men willen weten hoeveel natuurgeleerden zelf de consequenties trekken op gebieden die ‘iedereen aangaan’. Er zijn vele ongodsdienstige physici, zegt Snow, maar ook vrij veel godsdienstige, increasingly so among the young. Heeft dat nu te maken met de contradiction of parity, zou men willen horen, of wijst het op schotjes en afgeperkt denken binnen die wetenschappelijke breinen? (Een afzonderlijke cultuur is het wel, meent Snow, met gemeenschappelijke houdingen, maatstaven, gedragspatronen.) Het is een plezier over dit alles Ter Braak's bespreking van Einstein's Mein Weltbild te herlezen (in Het Tweede Gezicht).

Wanneer men een amateur zou noemen iemand die met zoveel mogelijk juiste gegevens zijn eigen critische vermogens zou willen thuisbrengen in de denkwereld van zijn tijd, dan krijgt zo'n amateur vandaag de dag weinig kans, en het is de vraag of C.P. Snow een oplossing voor hem weet. Aan gecultiveerde lieden die hem ergeren met hun spot over het litterair analphabetisme van sommige natuurgeleerden, vraagt hij wel eens wie van hen de tweede wet van de thermodynamica kan beschrijven, om dan te triomferen met ‘dat is anders hetzelfde als: hebben jullie wel eens iets van Shakespeare gelezen?’ Ook vindt hij het al te negatief dat deze gestudeerden niet weten wat een gereedschapswerktuig is en hoe een knopenfabriek werkt. Ook de romans lijden daardoor armoe, zegt de auteur, die toch zelf in zijn serie Strangers and Brothers op overtuigende wijze milieus uitbeeldde, alleen voor insiders vertrouwd. Volgens deze maatstaf zou Turgeniev tot Rusland beperkt hebben moeten blijven omdat de rest van de wereld de samovar niet gebruikte.

*

C.P. Snow heeft natuurlijk gelijk. Wij zouden meer van de ‘stand’ der physica moeten weten; maar moesten wij dat soms niet van de psychologie, de anthropologie, de biologie e.t.q.? Wie geeft ons daarvoor ieder jaar een sabbatical month? Ik denk mij een zekere A. in (liever dan ‘ik’, omdat dit voornaamwoord opnieuw haïssabel dreigt te worden door veelvuldig, hoewel vaak mismoedig gebruik), van aanleg, opvoeding en voorkeur bij de humaniora thuishorend, die graag zou willen weten wat er in het bewustzijn van zijn intelligente tijdgenoten, dus ook van de ‘scientists’, omgaat. Er zijn er stellig velen zoals A. Had A. een knopenfabrikant onder zijn vrienden gehad, dan had hij Snow's vermaning niet afgewacht en was de fabriek gaan bekijken, niet in de illusie dat zijn knopen daarna nog zinvoller zouden zijn dan ze al waren, maar omdat het bijna altijd interessant is om iemand over zijn vak te horen praten. A. wil zich ook de tweede wet van de thermodynamica laten uitleggen; er is een hele kleine kans dat hij er iets van begrijpt, een nog veel geringere dat hij het de volgende dag zou kunnen navertellen (maar dit zijn alleen maar psychische remmen, zegt men). Maar zelfs als dat lukte, wat doèt A. dan verder met die tweede wet? Zich ongelukkig voelen, want als A. eenmaal zijn alpha-schuchterheid heeft afgelegd, dan zal ook alleen de meeste complete voorlichting zijn honger kunnen stillen. Hij weet immers - het zijn sommige branches van de humaniora die het hem hebben geleerd - dat het wereldbeeld volgens de stand-der-wetenschap van zijn tijd, gekend of niet, begrepen of niet, doorwerkt tot in de wijze

[p. 12]

waarop hij met zijn gevoelens omgaat. ‘Van zijn tijd’ is misschien niet helemaal juist, men zegt dat het ongeveer een halve eeuw duurt vóór een wetenschappelijke revolutie onder de huid van iedereen is geraakt.

*

De erfzonde wil, dat die stand-der-wetenschap, of men nu Einstein zegt of Freud, dan ondertussen al gekleed gaat in misverstanden; die horen dan op hun beurt weer tot het ‘cultuurgeheel’. Een ietsje verfraaiend, zou men kunnen zeggen dat met het besef van die misverstanden de humaniora zich voeden. Het is geen 18e eeuw meer, toen de stand-der-wetenschap nog tamelijk overzichtelijk kon zijn voor een elite met veel vrije tijd. En bovendien, toen was het meeleven met het wetenschappelijk denken voor de amateur een zich bevrijden van autoriteit (die van de godsdienst), nu is het, voor de leek, een zich onderwerpen aan gezag (dat van de specialisten). Het is een secondair verschil, maar niet onbelangrijk. Tegenover de tweede wet etc. staat de leek absoluut met de mond vol tanden, ook na hem geleerd te hebben; alleen wie zo nodig in staat zou zijn die wet te herzien, kan er werkelijk mee leven (en dit is dan o.a. waar Snow's vergelijking met Shakespeare mank gaat: men hoeft geen tweede Shakespeare te zijn om op Shakespeare te reageren. Ook is er geen vrees dat hij ineens zal zijn ‘achterhaald’). Deze leek kan er dus ook geen stukje van ontginnen met een eigen oordeel; dat lukt hem alleen wanneer hij tot dezulken behoort die zonder meer op ‘Het Grote Geheel’ of ‘De Diepere Verbanden’ afspringen.

Het is helemaal niet zo'n schandelijk idee dat wij in een tijdperk zouden kunnen leven waarin de boeiendste, ‘revolutionnairste’ dingen zouden gebeuren in de wetenschap inplaats van in de kunst; alleen zou C.P. Snow dan onder wetenschap niet uitsluitend physica moeten verstaan. En prompt doemt ook de kwestie van het gezag weer op. De literary intellectual koestert een meestal terecht wantrouwen jegens populair-wetenschappelijke werken; hoe ondervangt Snow dat wantrouwen? Met behulp van de stijl zal het meestal niet gaan: er is een academische stijl met cliché's en omslachtigheden waarvoor de litteratuur zich zou schamen. Er is ook een halfzachte: met de toon waarmee laten wij zeggen een Fromm zich onder de mensen begeeft, zou een schrijver al aardig door de mand vallen. Maar om te weten of Fromm misschien toch een goed vakman is, moet men dan weer haastig een specialist raadplegen... En zo keren wij dan maar weer terug naar Time.

Het zou unfair zijn om niet de warmte en diepe overtuiging (ook overtuigingskracht) te vermelden waarmee Snow de wetenschap op haar sociale plichten wijst en pleit voor het verwaarloosde deel van de mensheid. Het valt op dat hij de industriële revolutie (waarmee hij de ‘scientific revolution’ vergelijkt) als een vrijwel onbewolkte zegen beschouwt, zonder aandacht voor de vakken die, symptomatisch toch wel, als paddestoelen uit de grond gerezen zijn om de keerzijde te bezien. En zijn conclusie, hoe klemmend misschien ook, heeft weinig meer te maken met de aansporing tot beter begrip in het begin: waar hij eerst suggereert dat de literary intellectuals nog uit eigen verkiezing hun bekrompenheid kunnen afschudden, worden ze met de gewenste onderwijsverandering van het slot hoe dan ook naar de buitenste duisternis verwezen - waar zij dan eventueel nog de posterijen kunnen verzorgen, want die gaan wel achteruit, denkt Snow in een noot, als er zoveel mensen naar technische vakken worden overgeheveld. Maar tant pis. Een vreemde abdicatie vindt echter eerst nog plaats. C.P. Snow schaamt zich dat hij als jong onderzoeker een dertig jaar geleden de toegepaste wetenschap miskend heeft; we prided ourselves that the science we were doing could not, in any conceivable circumstances, have any practical use. Nog een stapje en hij zal zich schamen dat hij zonder radio-tje uit picniccen gaat. Niet dat toegepaste wetenschap met massa-rumoer te vergelijken is, maar zuivere en toegepaste wetenschap zijn óók onvergelijkbare grootheden, zelfs al neemt men ‘zuivere’ met korrels zout. Een standpunt dat op het ogenblik wellicht niet houdbaar is, kon het dertig jaar geleden wel zijn en is het over vijftig misschien weer, want dit soort ‘pure’ houding ontstaat altijd als een reactie, een herwaardering.

Niemand wil meer in een ivoren toren wonen, indien niet uit sociaal gevoel, dan toch omdat men nu wel weet hoe geconditionneerd men ook daar nog is. Maar hoe komt het dat C.P. Snow niet heeft gemerkt of het niet vermeldenswaard vindt, dat zijn beide culturen minstens één probleem gemeen hebben, dat van de verstaanbaarheid? Die pas een probleem wordt wanneer men uit de toren is gestapt. De pool-wijde afstand die Snow tussen natuurwetenschap en humaniora ziet, wordt door een andere dwars doorsneden, de kloof tussen al-of-niet gewild mandarijnendom en gefrusteerd amateurschap. En daar zal weinig aan te doen zijn.