Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 10]

Voorlichting over een voorlichter
door J. Goudsblom

Ludwig Marcuse,
‘Amerikanisches Philosophieren’, 1959,
Rororo-reeks, no. rde 86.

Kierkegaard noteerde als jongeman in zijn dagboek, dat hij al te gretig uit de beker der kennis had willen drinken: hij was er in gevallen. Dit natte beeld lokt een ander uit, van Hegel, die zijn verachting voor de theoretici der zuivere kennis spuide door op te merken dat deze heren met alle geweld wilden leren zwemmen vóór ze te water gingen: eerst het kennis-apparaat onderzoeken, en daarna pas de dingen die wij kennen, dat leek hem de omgekeerde wereld. Tot slot een derde uitspraak, die met de beide voorgaande niets te maken heeft: Nietzsche noemde de eerste propagandist van zijn ideeën, de Deen Brandes, een groot cultuur-missionaris.

Kierkegaard, Hegel en Nietzsche figureren veelvuldig in de werken van Ludwig Marcuse; in het register van zijn pas verschenen inleiding tot het Amerikaanse denken^*) komen zij vaker voor dan welke Amerikaan ook. In hun traditie is Marcuse grootgebracht. Evenals Kierkegaard viel hij al jong in de beker der kennis, maar hij kwam er niet in om: hij leerde zwemmen, zij het nooit helemaal de schoolslag. En in de verslaggeving van zijn bevindingen ontwikkelde hij zich tot een groot cultuur-missionaris.

Zó schrijft hij zelf over zijn eerste kennismaking met de wereld van het weten: ‘Ik ging naar de universiteit, omdat ik mij illusies over de “filosofie” maakte. Aan de wand van de collegezaal van Carl Stumpf, de beroemde psycholoog, hingen platen, die het oor-labyrinth toonden, meer dan levensgroot. En de wijsgeer Alois Riehl deelde ons mede, dat de Marburger Neo-Kantianen beweerden: “das Buch, das er gerade vorzeige, existiere gar nicht.” Dat was allemaal overweldigend komisch. Maar de oude Hegeliaan Adolf Lasson, die het gezicht smartelijk vertrok, wanneer hij het woord “materialisme” moest uitspreken, en Georg Simmel, half Stefan George en half een chirurg die voor ons meesterlijk begrippen met het lancet trancheerde, hielden mij bij de filosofie.’

Zo bleef Marcuse voor de filosofie behouden: een agnost die de wankelheid van alle systemen inzag, maar zich evenmin voor een dogmatisch afwijzen van elke poging liet strikken. Hij weet dat er ‘niets goddelijker is dan het raadsel’, en dat een leven hieraan gewijd niet vergooid is. De kruimelaars die andermans oplossingen voor waar slikken kunnen hem slecht bekoren; maar hij is bereid in iedere zelfstandige en oorspronkelijke aanval op de sfynx de grootsheid te erkennen.

Daarom schrijft hij over Kierkegaard, Nietzsche en Hegel - hij is geboeid door hun pogen en door hun falen. Hij erkent hen als grootmeesters, groter dan de epigonen, die op hun ideeën-kapitaal teren. Zijn sympathie gaat uit naar Nietzsche, meer dan naar Kierkegaard of Hegel. Maar hij beseft dat Hegel als denker meer postuur heeft dan de naprater die zijn Nietzsche-weetje weet en over Hegel smaalt zonder ook maar diens problemen te kennen.

Over zijn filosofen (en dat zijn ook Heine en Freud)^*) praat Marcuse als over een selecte vriendenkring. Die vriendenkring is volgens een mooie liberale maatstaf samengesteld, ongeacht credo of richting. Wat telt, is of iemand intelligent en zelfstandig de sfynx tegemoet durft treden. Dit te onderscheiden is Marcuse's goede smaak.

De diaspora van na '33 voerde Marcuse na de gebruikelijke Europese omzwervingen naar Californië, waar hij in 1945 een aanstelling kreeg aan Amerika's amerikaanste universiteit: de University of California. Hier doceert hij sindsdien zijn studenten in het Engels, dat zij hem leerden, en is hij voortgegaan met boeken te schrijven in het Duits, dat hij door en door kent. Bij beide werkwijzen ziet hij als zijn eerste taak: niet vervelend te zijn.

In zijn boeken slaagt hij hierin wonderwel. Hij is een cultuur-missionaris van de eerste rang, een onderhoudende ideeën-gids. Het begrippen kloven, die droogwatersport, ligt hem niet. Hij zwemt in de ideeën van zijn vrienden de filosofen als in een vertrouwd element. Waar het hem vooral om gaat, is aan te tonen dat al deze ideeën inderdaad één gemeenschappelijk element vormen: het zijn de menselijke manoeuvres om achter het goddelijke raadsel te komen. Verschillende mensen in verschillende tijden benaderen de sfynx van verschillende kanten; daardoor slepen ze ook verschillende oplossingen in

*) Ludwig Marcuse: Heinrich Heine. Ein Leben zwischen gestern und morgen. Hamburg 1932.
Ludwig Marcuse: Sigmund Freud. Sein Bild vom Menschen. Rororo rde 14, 1956.

*) Ludwig Marcuse: Heinrich Heine. Ein Leben zwischen gestern und morgen. Hamburg 1932.
Ludwig Marcuse: Sigmund Freud. Sein Bild vom Menschen. Rororo rde 14, 1956.

[p. 11]

de wacht. Maar hun tactiek, hun vocabulaire moge anders zijn, hun doel is hetzelfde.

Op dit gemeenschappelijk karakter van alle filosofie legt hij steeds weer de nadruk. Men leze een zinnetje als dit, volgeladen met namen à la Marcuse: ‘Pascal hat die Angst endgültig geschildert, als hätte er die ganze Literatur bis zu Kierkegaard und Heidegger und Sartre und den Neu-Protestanten studiert - und wieder vergessen, um es einmal in klassischer Schlichtheit zu sagen.’ Van hieruit is het maar één stapje naar de gedachte: alle mensen bedoelen in wezen hetzelfde, en daarom is al wat wij zeggen, hoe verschillend het ook moge klinken, in wezen even diep, schoon en voortreffelijk. Tegen deze vulgaire dooddoener, die ieder niveauverschil verplettert, bestaat maar één wapen: oog voor de persoonlijke prestatie. Dit behoedt Marcuse voor een radeloze allesmooivinderij.

Toch is hij al door te veel tegenstrijdige gedachten getroffen om zelf een grootse eigen aanval op de sfynx te ondernemen. Geboeid volgt hij de bewegingen van anderen. Verslaggever en supporter tegelijk licht hij hun operaties duidelijk en enthousiast toe, wijzend op uitgangspunten, op strategie, op overmoed vaak ook. De juiste citaten, de treffende gelijkenissen en contrasten heeft hij steeds bij de hand, en tezamen met een stroom van intelligente terzijdes maken die het denkproces dat hij beschrijft levendig en belangrijk. Zijn eigen ideeën komen daarbij naar voren in de vorm van kanttekeningen bij die van anderen.

Aan een alomvattende visie komt hij daardoor niet toe. Eenmaal heeft hij getracht zijn filosofie zo overzichtelijk mogelijk uiteen te zetten. Het resultaat, Pessimismus, ein Stadium der Reife, (Hamburg 1953), lijkt mij zijn Zarathustra: zelf vindt hij het zijn beste boek, mij heeft het minder kunnen boeien dan zijn zuiver commentariërende geschriften. En ook in deze werken is mij de luciditeit van elke passage meer waard dan de synthese die hij soms tracht te forceren.

Misschien heeft Marcuse een teveel aan begrip en daardoor een tekort aan visie. Te veel begrijpen maakt blind voor al te eenzijdige maar geniale perspectieven, de critiek grendelt bij voorbaat de fantasie af als een storende functie. In plaats van waarheden te bezitten, gaat men ze wikken en wegen; de geest wordt zoiets als een waarheidswaag, een doorgangshuis voor ideeën.

Evenwichtigheid wordt dan het grote ideaal: niet doorslaan, niet bezwijken. In een cultuur, overbelast met ideeën, is er een behoorlijke dosis innerlijke stabiliteit voor nodig om al die ideeën onder ogen te zien, en in hun onderlinge relativiteit tegen elkaar af te wegen. Zo bezien zou dit de grootste intellectuele deugd van deze tijd kunnen zijn: de bestaande ideeën en idealen niet klakkeloos verwerpen en inruilen voor een goedkoop nihilisme, evenmin fanatiek vasthouden aan oude eenzijdigheden of erger nog: nieuwe bedenken, - maar: het beschikbare apparaat in al zijn gebrekkigheid en betrekkelijkheid doorlichten en onderzoeken op zijn gebruikswaarde.

Voor de aldus vagelijk aangeduide deugd kan Marcuse ten voorbeeld strekken. Zijn wijsheid reikt niet verder dan dat er niets goddelijkers bestaat dan het raadsel. Het hoogste goed op aarde is voor hem het verwend worden. Zó goed heeft hij leren zwemmen in de beker der kennis, dat hij het kan stellen zonder de onwrikbare riffen waarin bepaalde straaldieren zich pas prettig voelen. Deze vaardigheid te verspreiden is misschien de zin van zijn cultuur-missie.