Hollands Weekblad. Jaargang 1

Orwell en de Socialisten
door A.F. Luyendijk

Deze week las ik The road to Wigan pier, het boek dat George Orwell in 1936 schreef en dat als laatste van zijn verzamelde werken nu pas in herdruk is verschenen in de reeks van Seeker en Warburg met de groene bandjes. Ik had het boek vroeger gelezen in de oude uitgave van de Left Book Club (onder leiding van Victor Gollancz, Harold Laski en John Strachey), in wier opdracht Orwell naar Noord-Engeland was gegaan om een reportage te schrijven over hèt grote vraagstuk van die dagen, de massale werkloosheid. De mensen van de Left Book Club schijnen enigszins in hun maag te hebben gezeten met het resultaat van hun zending, want Gollancz schreef in de oorspronkelijke uitgave een woord vooraf, waarin hij - officieel gezegd: mede namens zijn politieke vrienden - zich distancieerde van de meningen, die Orwell verkondigde. Wanneer men het boek leest, vooral het tweede gedeelte, kan men heel goed begrijpen, dat de socialistische intelligentsia van de Left Book Club zich lichtelijk bij de neus genomen voelde. In plaats dat Orwell een algemene reportage maakte van het werkloosheidsprobleem en alle verschrikkingen van het kapitalistische stelsel in geuren en kleuren

[p. 12]

schilderde, beperkte hij zich tot de mijnindustrie, gaf hij beschrijvingen van zaken, die met de werkloosheid niets uitstaande hadden, scherp waarnemend en vol humor, zoals eerder in Down and out in Paris and London, schreef hij over de behuizing van de Engelse arbeidersklasse, over voedsel, over de Engelsen in het algemeen, die hij de ‘luiste mensen van Europa’ noemt, en over de tegenstelling tussen het noorden en het zuiden van Engeland (een hoofdstuk, dat ook als apart essay in een van zijn bundels is opgenomen).

Het tweede gedeelte is, gezien de opdracht, nog wonderlijker. Eerst komen er autobiografische hoofdstukken en daarna leest Orwell in climax de socialisten de les op een manier, die de beroepsolitici van socialistischen huize wel onnozel zullen hebben gevonden - en nog zullen vinden, als zij het boek lezen - maar die bij de ‘sensitive people’, waartoe Orwell zich rekent, ook nu, na 23 jaar, een snaar raakt, die lang blijft natrillen. Bij mij in elk geval - ‘sensitive’, dus gevoelig voor politieke naïeveteiten - trilde die snaar nog langer na dan acht jaar geleden, toen ik The road to Wigan pier voor het eerst onder ogen kreeg. Het boek is onsamenhangend als geheel, maar de intelligentie van Orwell en zijn levende stijl maken het tot een verfrissend bad in ons lauwe klimaat van kabinetsformatie en welvaartsverdeling.

Ik dwaal af, want ik wil Orwell's boek niet bespreken, het heeft mij aan het schrijven gezet. Eerst volgt hier een citaat: ‘The kind of person who hates machinery also takes it for granted to hate socialism; the socialist is always in favour of mechanisation - or at least thinks that he ought to be in favour of them. Quite recently, for instance, a prominent I.L.P.'er (lid van de Independent Labour Party, die niet meer bestaat.) confessed to me with a sort of wistful shame - as though it were something faintly improper - that he was “fond of horses”. Horses, you see, belong to the vanished agricultural past, and all sentiment for the past carries with it a vague smell of heresy. I don not believe that this need necessarily be so, but undoubtedly it is so. And in itself it is quite enough to explain the alienation of decent minds from socialism.’ Ik heb de vrijheid genomen socialism niet met hoofdletters te schrijven, een eigenaardige gewoonte van Orwell.

Niet lang geleden sprak ik met een geschoolde arbeider, vurig socialist en lid van het N.V.V., een intelligente man met een redelijke belangstelling ook buiten de politiek. Ik was er verbaasd over, dat hij er zich door zijn werkgever - en met toestemming van de bond - toe had laten bewegen op de nationale feestdag te gaan werken. ‘Ik begrijp het niet’, zei ik, ‘jullie voeren actie voor een verkorting van de arbeidstijd, maar nu jullie een vrije dag hebben, gaan jullie werken.’ ‘Ja, ja,’ antwoordde hij lachend, terwijl hij het gebaar met de duim en de wijsvinger maakte, ‘wij krijgen voor het werken op die feestdag dubbel loon en dat is ons meer waard dan het luieren. U hebt makkelijk praten.’ Ja, ik had makkelijk praten. Ikzelf was niet betrokken bij deze vorm van werkwilligheid, doch verscheidenen van mijn collega's waren, gezien de aard van het bedrijf, gedwongen hun vrije dag prijs te geven om het dubbel betaalde werk mogelijk te maken. Zonder dat zij dubbel loon ontvingen en dat gaf natuurlijk gemor, dat zich eerst richtte tegen de werkgever, zich toen verplaatste in de richting van de arbeiders, die hun vrije dag verkochten, en ten slotte leidde tot een aanval op de vakbeweging en de Partij van de Arbeid.

Ik vond hun houding niet verstandig en trachtte hen ervan te overtuigen, dat het krantenbedrijf dat nu eenmaal meebracht, dat de arbeiders het geld best konden gebruiken, dat zij dan maar moesten trachten hun vrije dagen beschermd te krijgen in de c.a.o. enz. Maar met objectieve redeneringen kon ik geen vat op hen krijgen, ofschoon zij echt geen domme mensen waren, stuk voor stuk gematigd in hun politieke opvattingen, enkelen bepaald apolitiek, wat in mijn ogen het oordeel in dergelijke kwesties dikwijls helderder en objectiever maakt. Ik heb later over hun reactie, die zeer fel was, nagedacht en toen moest ik hun gelijk geven. Zij waren de dupe van machtsgroepen, die het op een akkoordje gooiden, en zij voelden, dat zij de dupe konden worden in het groot. Zij, geestelijk zowel als materieel tot de middenklasse behorend, omdat zij matig betaald hersenwerk verrichten, waren hun vrije dag kwijt, waarop zij recht hadden. En een extra-vergoeding kregen zij niet, omdat zij niet zo hecht georganiseerd waren als de arbeiders, het nooit zullen worden trouwens, door hun strohalm: het individualisme.

Dit individualisme is voor de mensen van de middenklasse een levensvoorwaarde. Een dogmatische socialist vindt het belachelijk,

[p. 13]

plakt er het misbruikte en versleten etiket ‘poujadistisch’ op, gelijk hij altijd tientallen etiketten in zijn geestelijke bagage draagt voor zijn plakwerk: etiketten, die hij van de kadercursus heeft meegenomen; etiketten, die hij uit Het Vrije Volk heeft geknipt; en etiketten, die hij in zijn studeerkamer uit de leerboeken van de economie en de sociale wetenschappen heeft opgediept. Maar dat kleine individualisme, hoe onbeholpen en grillig het vaak is en hoe onlogisch ook, wanneer men het plaatst tegen de achtergrond van de maatschappij-ontwikkeling met haar sociale verzekeringen, met haar conjunctuur- en werkgelegenheidspolitiek, met haar hygiëne, haar licht, lucht en zon en haar geestelijke volkskracht, zal altijd een kracht blijven in de mensen, zelfs in de minder draagkrachtigen, die hun vrije tijd liever zien omgezet in dubbel loon. Met de ondoordringbare stellingen van de moderne economie en met het opgeblazen jargon van de sociale wetenschappen kan men veel bereiken, maar tot het individu met zijn vreugden en lusten en met zijn rancunes kan men statistisch en econometrisch niet doordringen. Hersenspoelingen zouden het laatste middel zijn, geordend toegepast als inentingen op school. Dat zullen de socialisten zeker nooit willen. De scribenten, die hen daarvoor aanzien, zijn paranoialijders, met hun vervolgingsangsten op de politiek geprojecteerd. Maar paranoia is een ziekte en het door ons bedoelde individualisme niet.

Socialisten zullen mijn losse gedachten naar aanleiding van een paar regels van Orwell zinneloos vinden, overdreven en vooral politiek niet geschoold, liberaal geklets. Met die politieke geschooldheid valt het nogal mee, vermoedelijk ook omdat ik er iets geheel anders mee bedoel dan de socialisten. Voor hen is politieke geschooldheid vrijwel synoniem geworden met ambtelijke deskundigheid en administratieve bekwaamheid, twee grootheden, die tijdens het bestaan van de ‘brede basis’ het parlement vaak zo dor en machteloos hebben gemaakt. Voor mij is politieke geschooldheid niet denkbaar zonder een speurzin voor de gevoeligheden in de mens, voor zijn ressentimenten en zijn sympathieën, die niet in de verkiezingscijfertjes van de Amsterdamse wijken zijn te vinden. Een bekwame politicus is geen ambtenaar of administrateur, men leze er de Politische Schriften van Max Weber op na, wiens geschooldheid toch niemand zal betwisten.

Ambtelijke deskundigen zijn dodend, zodra zij in de politiek de overhand krijgen. Zonder dat zij ‘fout’ waren, hebben zij onder de Duitse bezetting een heleboel maatregelen doorgevoerd, waarop zij jarenlang hadden gebroed, maar die zij toch niet door het parlement hadden kunnen slepen. Er zijn zelfs bezettingsbesluiten, die in de oorlog werden gebrandmerkt als on-Nederlands en die na de oorlog met grote ijver door de socialisten (vooral door hen) als wetten in ons recht zijn aangebracht: de Pachtwet bijvoorbeeld en de beruchte Wet op de vervreemding van landbouwgronden, beide volledig geënt op de desbetreffende besluiten van de bezetter. Ik wil daarmee niet zeggen, dat die wetten slechte wetten zijn, technisch of sociaal gezien. Geenszins, maar ik haal ze aan als voorbeelden van de overmacht van de administratie op de politiek, waarin de socialisten een doelmatig middel tot verandering van de maatschappijstructuur zien. Ik vind het vreemd, dat de verpachter in de oorlogsjaren, toen hij die besluiten vervloekte, als een goede Nederlander werd beschouwd en nu door de socialisten als een reactionair wordt bestempeld, als een ‘poujadist’, wanneer hij er in het openbaar iets op heeft aan te merken. Rechtlijnigheid kan mooi zijn, maar dan moet men de lijn ook naar het verleden doortrekken.

Bij de socialisten bestaat geen begrip meer voor het individu met zijn menselijke tekorten. De individuen moeten volgens hen in de maatschappijstructuur passen, de maatschappijstructuur niet meer op hen. En daarom zullen al die individuen nooit socialisten worden, er vaak een afkeer van hebben, niets voelen voor vakbewegingsleiders en socialistische regenten en ambtenaren, hoe nijver en deskundig en aangepast die mensen ook zijn en hoe ‘fashionable’ zij er ook vaak uitzien. In alle vrije gemeenschappen zal altijd een meerderheid bestaan, die liever in een kroeg zit, of gaat vissen, of een romannetje leest, of desnoods naar de kerk gaat dan dat zij het jargon van de economische en sociale wetenschappen tot richtlijn des levens verheft. Het socialisme, dat hen had moeten opvangen, dreigt zich van hen te vervreemden.

Ik besluit met een ander citaat uit het boek van Orwell, die zijn hele leven tegen het conformisme van de officiële politici heeft geschreven, de conservatieve zowel als de socialistische, maar die toch echt geen ‘poujadist’ was; die veel belangrijker was voor de Europese cultuur dan de ‘goede Euro-

[p. 14]

pese’ socialist Guy Mollet, de slippendrager van De Gaulle, Soustelle en Debré, toen zij de parlementaire democratie in Frankrijk om zeep brachten. Maar de Franse socialist, het zij gezegd, is ook nooit zijn ressentiment over de rotte sinaasappelen en tomaten van het ressentiment in Algiers te boven gekomen.

Hier is het tweede citaat uit Orwell, tot slot: ‘If you belong to the bourgeoisie, don't be too eager to bound forward and embrace your proletarian brothers; they may not like it, and if they show that they don't like it you will probably find that your class-prejudices are not so dead as you imagined. And if you belong to the proletariat, by birth or in the sight of God, don't sneer too automatically at the old school tie; it covers loyalties which can be useful to you if you know how to handle them.’