Hollands Weekblad. Jaargang 1

Het recht van de zwakke
door J.F. Glastra van Loon

Als de heer Burger in zijn antwoord op de regeringsverklaring in de Tweede Kamer heeft willen aantonen, dat hij in de oppositie thuishoort omdat die hem ligt, dan is hij in die opzet uitnemend geslaagd. Het was een rede met scherpte, sarcasme, waardigheid en enkele goede grapjes. Men hoeft het niet met ieder - helaas van het blad opgelezen - woord eens te zijn om te erkennen, dat deze rede allure bezat. Eén punt wil ik eruit lichten, omdat het m.i. een kernpunt is.

De leider van de oppositie merkte op, dat de sterken zich steeds op hun vrijheid, de zwakken daarentegen op hun recht beroepen. Dit klinkt goed en er wordt iets mee getroffen, maar er wordt ook iets mee vertekend. De zwakken, die de heer Burger op het oog heeft, zijn inderdaad sociaal-economisch als individuen ‘zwak’, als groep daarentegen vormen zij juist een van de sterkste machten in het politieke krachtenveld. En dat niet alleen, omdat - zoals de heer Burger eerder had opgemerkt - zij een sterker ontwikkeld solidariteitsgevoel hebben dan andere groepen, maar ook omdat zij talrijk zijn en aantal in een democratisch bestel nu eenmaal op zichzelf reeds macht betekent en omdat zij hecht georganiseerd zijn. Er mag dan een periode geweest zijn, dat men in die individuele zwakte een soort garantie voor de rechtmatigheid van het collectieve machtsgebruik meende te kunnen zien, wij weten intussen wel beter.

En dan het ‘recht’ waarop de zwakke zich zou mogen beroepen, wat is daaronder te verstaan? Het recht om zich te verzetten en door de organen van de gemeenschap beschermd te worden tegen machtsmisbruik van de economisch sterken? Ongetwijfeld. Maar ook een recht om economisch even sterk te worden als die sterken? Daarover kan men twijfelen. Wanneer iemand economisch achtergesteld is bij een ander, is dat op zichzelf niet onrechtvaardig, geen onrecht, zomin als het op zichzelf onrecht is, dat iemand van zijn physieke vrijheid beroofd is. Veel onzuiverheid van politieke wilsvorming berust op het feit, dat men van een goed gefundeerde verontwaardiging over de economische achterstelling of juist geprivilegieerdheid van bepaalde individuen overspringt op de conclusie, dat sociale en economische ongelijkheid als zodanig verwerpelijk is. Wáár is - en dat maakt, dat het ongelijk van hen die deze sprong maken altijd kleiner is dan dat van hen die alleen maar op dat ongelijk wijzen - dat ongegronde ongelijkheid dieper grieft en groter onrecht is dan gelijkheid waar gronden voor ongelijkheid zijn. De bewijslast rust op hen, die ongelijkheid bepleiten.

Tenminste, voorzover op dit gebied iets ‘bewezen’ of gerechtvaardigd kàn worden. Het schimmige rationalistische denkbeeld, dat de structuur van de maatschappij volgens een plan van de rede bepaald kan worden, waart nog steeds in het socialisme rond. Ook in het van arbeiders- tot arbeidspartij vernieuwde socialisme. In het laatste zelfs in een gevaarlijkere vorm, want het postulaat van

[p. 8]

de redelijkheid van de structuur der samenleving is hier op zodanige wijze vermengd met de beperktere eis van redelijkheid bij de benadering van concrete sociale vraagstukken, dat in de practijk het één vaak niet van het ander te onderscheiden is. In marxisme en communisme worden deze beiden op soms lachwekkend kennelijke en openlijke wijze van elkaar gescheiden. En toch is dàt terecht, want de idee dat de maatschappij van de grond af redelijk georganiseerd kan worden staat van niets verder af dan juist van de beoefening van redelijkheid in het concrete geval.

Alleen op de basis van het rationalistische vooroordeel, dat de structuur van de maatschappij in haar geheel voor redelijke beoordeling vatbaar is, is de stelling houdbaar dat de bewijslast altijd rust op hen die een bepaalde maatschappelijke ongelijkheid bepleiten. Maar die vooronderstelling is niet alleen ongegrond, hij is zelfs aantoonbaar onjuist. Oordeelsvorming en zeker sociale oordeelsvorming is alleen mogelijk in de context van een bepaalde maatschappij met een bepaalde structuur. Die maatschappij vormt de onmisbare achtergrond voor de beoordeling van bepaalde sociale verhoudingen. Een poging om de maatschappelijke structuur in zijn geheel te beoordelen doet ons belanden in een sfeer zonder achtergrond, in pure abstractheid. Bovendien staat onze oordeelsvorming onder de invloed van de sociale verhoudingen waarin wij zijn betrokken. De mogelijkheid van redelijke oordeelsvorming is afhankelijk van het vervuld zijn van een aantal voorwaarden, die de mens maar zo hier en daar naar zijn hand kan zetten. Ze is dus de ‘macht van de rede’ op minstens twee manieren beperkt: hij is afhankelijk van een historische en sociale onderbouw en hij kan zich alleen maar uitstrekken over een deel van de situatie waarin het oordeel wordt geveld.

Een redelijke fundering van sociale gelijkheid of ongelijkheid is alleen mogelijk in het kader van een bepaalde maatschappelijke structuur en van een historisch gegeven situatie. Als kader waarin de oordeelsvorming tot stand komt zijn die structuur en die situatie noch rechtvaardig noch onrechtvaardig. De bewijslast zal dus in eerste instantie rusten op hem, die wijziging van die structuur voorstaat. Alleen partiële wijzigingen zijn voor rechtvaardiging vatbaar. Dat zo'n wijziging gelijkheid in bepaalde verhoudingen vergroot (zonder die in gelijke of meerdere mate in andere te verminderen), is op het eerste gezicht een argument vóór die wijziging; dat hij ongelijkheid doet toenemen juist een argument ertegen. Maar het vergroten van maatschappelijke gelijkheid is nooit een voldoende argument voor een maatregel en het is dit minder, naarmate hij een breder veld van verhoudingen bestrijkt en dieper in de sociale structuur ingrijpt.

Het voorafgaande kan als volgt worden samengevat. Ceteris paribus zal hij, die gelijkheid propageert ‘het recht’ in de zin van een voldoende rechtvaardigingsgrond eerder aan zijn kant vinden dan hij die ongelijkheid wil bevorderen. Maar naarmate de omvang van de wijziging in de sociale verhoudingen die men bepleit groter is, zullen de argumenten daarvoor sterker moeten zijn. Een kritisch punt wordt bereikt daar, waar de maatschappelijke structuur in zijn geheel wordt geraakt. Aangezien de neiging om van een aantal afzonderlijke gevallen op een generaliserend oordeel over te springen zoveel groter is, wanneer het de effening van ongelijkheid betreft dan wanneer men invoering van ongelijkheid wil, is de kans dat men zich bij het eerste zal vergalopperen groter dan bij het laatste. Bedenkt men verder, dat de ‘zwakkeren’ die de heer Burger ten tonele voerde, politiek tot de sterken gerekend moeten worden, dan is het duidelijk dat het beroep op een ‘recht van de zwakke’ - zeker als het komt uit de mond van een politicus - niet per se met speciale welwillendheid gehoord verdient te worden. Tegenover dit beroep is integendeel evenveel achterdocht op zijn plaats als tegenover het beroep van de sterke op ‘zijn’ vrijheid.