Hollands Weekblad. Jaargang 1

Het marmer van Heinsius
Tussen landen bestaan geen klasseverschillen
door K.L. Poll

In de buurt van Vierhouten lopen op het ogenblik veel herten. Meer dan ooit tevoren, zegt men. Zaterdag heb ik er twee van dichtbij gezien. Het was half negen 's avonds, en zij stonden op een bospad minutenlang stil, scherp afstekend tegen de lucht. Dat is een reden om gehecht te raken aan dat bospad, en aan het moment waarop ik de beesten zag.

Zo zijn er talloze plaatsen en punten in de tijd die mij dierbaar zijn door de ondervindingen die zij hebben opgeleverd. Die ondervindingen kunnen het makkelijkst beleefd en beschreven worden in sentimentele termen, ten eerste omdat dat de termen zijn waarmee wij zijn grootgebracht, waarmee de omgeving ons van jongs af leert onze ervaringen te benoemen, en ten tweede omdat de stofwolken der sentimentaliteit als een beschermende laag fungeren tussen ons en de verschijnselen waarmee wij in aanraking ko-

[p. 14]

men. Sentimentaliteit doet het nieuwe er weer als oud uitzien. Met sentimentele reacties houden wij het schokkende op een afstand. Zolang dat schokkende zich niet vergrijpt aan ons lichaam, of aan de gewoonten die ons bestaan bepalen, kunnen er wel vuiltjes (of schoontjes) aan de lucht zijn, maar wij zien ze niet omdat wij met tranen in de ogen staan te kijken.

Wie sentimenteel is heeft maar een kleine gevoeligheid voor het tragische en voor het komische. Hij vindt iets goed of hij vindt het slecht, mooi of lelijk, begrijpelijk of onzinnig. Hij heeft geen oor en geen oog voor het gelijktijdig geldig kunnen zijn van tegengestelde kwalificaties. Hij houdt er niet van zijn oordeel te relativeren, want ‘dan kom je nooit verder.’ Hij geeft de voorkeur aan emotionele reacties boven verstandelijke, en die emoties houdt hij, als het maar even kan, aan de buitenkant van zijn bestaan om er verder geen last mee te krijgen. Hij is eenzijdig uit gemakzucht. Op de belangrijke momenten van zijn leven praat hij kalendertaal, omdat hij anders niet uit zijn woorden zou kunnen komen.

Sentimentaliteit is niet iets wat men bij de een wel aantreft, en bij de ander niet. Niemand blijft er vrij van, niet alleen omdat wij er iedere dag mee overgoten worden, maar ook omdat het de reactievorm is die de minste moeite kost. Bovendien veroorzaakt sentimentaliteit, zowel de zwijmel uit afkeer als de zwijmel uit gehechtheid, een prettig, energiegevend gevoel.

Nationalisme is in veel opzichten een vorm van sentimentaliteit. Het komt voort uit een gehechtheid aan het eigen verleden, en aan de plaatsen en de tijd waarin zich dat verleden heeft afgespeeld. Tegen die gehechtheid bestaat, lijkt mij, nog geen enkel bezwaar. Ik ben op het Vierhoutense bospad gesteld omdat ik er herten gezien heb, en tot nader order wil ik dat blijven. De bezwaren beginnen pas bij de manier waarop ik de gehechtheid beleef en formuleer, bij de vraag of er naast de gehechtheid in mijn denken en voelen nog voldoende ruimte overblijft voor wat anders.

Het is onzin dat de liefde voor het eigen land iedereen aangeboren zou zijn, maar het is geen onzin dat ieder in de loop van zijn leven wel iets van deze liefde - al dan niet vermengd met of overheerst door tegenzin - opdoet. De nationalist beschikt daardoor bij zijn campagne om alle inwoners van een land in slagorde op te stellen tegenover alles wat de glorie van de natie bedreigt, over veel voordelen. Hij beroept zich op de vaderlandsliefde waarvan niemand van zijn toehoorders gespeend is. Hij is sentimenteel en dus gemakzuchtig en eenzijdig, maar ook dat is iets wat iedereen van nature aanspreekt (Het klassieke ‘Ik vind alles goed, als het maar geen geld gaat kosten’ is minder typerend dan ‘Ik ben het met alles eens, als het maar geen inspanning gaat kosten om het te volgen’). Zijn sentimentaliteit geeft hem geen denk-, maar wel dadenenergie. Hij is onvermoeibaar bij het aansporen van zijn landgenoten om een goed figuur te slaan bij de concurrentie tussen de volken. Hij redeneert vrijwel steeds in wat Orwell ‘terms of competitive prestige’ noemt in zijn ‘Notes on nationalism’.

Het komt in Nederland niet vaak meer voor, dat men zo'n nationalist in vrijwel ongerepte staat aantreft. Het land is er gelukkig te klein voor, de zelfstandigheid te oud, en de mensen te weinig verbeeldingrijk en te veel gehecht aan hun huis-, tuin-en keukenplezieren. Bovendien maakt het nationalisme in West-Europa na de vorige oorlog over het algemeen een slechte tijd door, zij het ook dat het op het ogenblik in Frankrijk en Engeland aan het opleven is. Maar wat er met een land gebeurt hangt niet alleen af van de mentaliteit der inwoners maar ook van de gezindheid der bestuurders.

Velen van onze bestuurders tonen zich op het ogenblik gecharmeerd door een brochure van Mr. M. Heinsius: ‘Blijven wij een natie van de eerste klasse?’ (Uitgeverij De Hofstad N.V., Den Haag). Zij vinden het ‘knap geschreven, hier en daar misschien wat te geëmotioneerd, maar toch vol goede ideeën.’

In dit boekje van 33 bladzijden zijn alle gebreken van de nationalist te vinden: Zijn sentimentele pathos, zijn laks en onlogisch denken, zijn ongevoeligheid voor wat tragisch of lachwekkend is, de gehechtheid aan vroeger en aan het eigen land die is opgezwollen tot een blinde verliefdheid, het praten over een natie als over een individu met persoonlijke eigenschappen.

Het begint al bij de eerste zin en alinea: ‘Dit geschrift wordt bewogen door een ideaal: dat wij Nederlanders een natie van de eerste klasse blijven.’ Het ideaal is dus dat wij moeten blijven wat wij zijn. Maar zijn wij wel een natie van de eerste klasse (en met

[p. 15]

klasse bedoelt hij ‘kwaliteit’, niet de grootte van gebied, inwonertal of macht)? Nee, zegt de heer Heinsius, want het is op het ogenblik in Nederland slecht gesteld ‘met de wil tot wereld-communicatie’, met onze wereldvisie. Maar hadden wij die voor de oorlog dan wel? Ja, is het antwoord, want toen beschikten wij over ‘de vertrouwde bakens: Batavia, een roeping in de dessa, zelfstandigheidspolitiek als trotse afwijzing van dienstbaarheid aan grotere machten’. Het ideaal is daarmee dus veranderd in: wij moeten weer zien te worden wat wij waren. Maar waren wij wel zo eersteklasse-achtig? ‘Wat een bekrompen slaap moesten de meidagen van 1940 storen!’, schrijft Heinsius. De oplettende lezer krijgt het niet makkelijk, want wat was het nu, een bekrompen slaap of een trotse zelfstandigheidspolitiek? Antwoord komt er niet, wel de mededeling dat ‘Nederland tot en met de eerste helft van onze vaartversnellende eeuw ook het geluk gehad heeft althans een kleine minderheid te bezitten die zich, een oude traditie getrouw, volledig in de wereld plaatste.’ Dat waren de mensen die ‘van een minuscuul grondvlak uit zelfs wereldconcerns lieten groeien’, en de planters en administrateurs in Indië. ‘Het schijnsel dat na de tijd van Napoleon een klein aantal Nederlanders het besef gaf van een horizon àchter de horizon en dat daarmee ons land behoed heeft voor een te ver afdrijven naar de stagnerende wateren buiten de mondiale hoofdstroom, kwam van Nederlands-Indië’. Alleen de sch ontbreekt nog. Wat zouden wij Nederlanders lachen als de Zwitsers op deze toon praatten over hun horloge-industrie of de Belgen over hun Congo.

De heer Heinsius vermaant ‘iedere Nederlander zijn werk op te vatten als deel van één grote, monumentale onderneming’, namelijk de veldtocht voor het behoud van de oude glorie. Bij zijn pleidooi voor meer ‘nationaal sentiment’ beroept hij zich op de ‘wonderen’ die dit sentiment verricht heeft ‘voor het omhoogschieten van rijken die kortgeleden nog in analfabetisme verzonken lagen’. Hij zegt er niet bij dat dat dezelfde landen zijn die ons voor de oorlog naar zijn smaak naties van de eerste klasse maakten, dat hun dessa's blijkbaar om een andere heer zijn gaan roepen. Alle Nederlanders moeten, schrijft hij, leren mondiaal te denken, in ieder geval Atlantisch-Westers, zeker niet bekrompen Europees, maar wel vurig Nederlands. Wij moeten ‘Washington als de onbetwiste hoofdstad van het Westen’ erkennen. Daar kan men het mee eens zijn, maar niet meer met het opruiende Atlantisch-westers nationalisme, dat de schrijver als een wijde jas om zijn Nederlands nationalisme heenlegt. Hij praat over ‘het rode Oosten’, zonder daarbij een onderscheid te maken tussen communistische en niet-communistische landen in Azië, over ‘de machtsverzameling van de rode beer’, over ‘de mensenmassa in de Euraziatische vlakte’ waar wij ons schrap tegen moeten zetten, over ‘het wonder van de Westerse vooruitgang’ dat te danken is aan ‘superieure geestelijke waarden’, en men hoort in deze frazen de toon van de conservatieve koloniaal, die niets liever zou willen dan ieder die niet in zijn kraam te pas komt zo gauw mogelijk vernietigen.

Het is deze agressieve vernietigingsdrang, die dit soort nationalisme - hoe onschuldig, goeïg opgeblazen en hier en daar zelfs innemend warmbloedig het er ook uitziet in de kalme Hollandse binnenkamer - verwerpelijk maakt. Het is niet voor niets dat de heer Heinsius als voorbeeld voor een ‘wakkere oriëntering op de grote marswegen van onze wereld’ de natuurwetenschappelijke research voor militaire doeleinden kiest. ‘De werkelijke worsteling van het Westen (is) die ter bewaring van de natuurwetenschappelijke voorsprong op het rode Oosten’. En: ‘van onze Westelijke wereld is het kleine getal actieve dragers van het natuurwetenschappelijk onderzoek, dat direct of indirect militaire doeleinden dient, onbetwist het moderne keurkorps’. Het ‘nationale gevoel van eigenwaarde’ vraagt daarbij om ‘een plaats in de voorhoede’.

‘It's Great Britain again’, schreven de conservatieve Engelse ochtendkranten, toen de eerste Engelse atoombom ontploft was. ‘Holland heeft bewezen een natie van de eerste klasse gebleven te zijn,’ zou Heinsius na zo'n geslaagd project gezegd hebben. Hij schrijft overigens dat wij ons niet moeten voorbereiden op A- of H-bomproeven, maar wel op militaire research op het gebied van elektronika. Natuurlijk moeten er mensen zijn die dit noodzakelijke vuile werk doen, ook in Nederland (en dan niet ‘een méér dan evenredige bijdrage’), maar het blijft vuil werk.

Nog één citaat, waarin het pathos en de ideeën van de schrijver het duidelijkst zichtbaar worden: ‘Primair (moet zijn) de wil om op het allerlaatste bolwerk van het Wes-

[p. 16]

ten: een voldoende natuurwetenschappelijke voorsprong toegespitst op militaire kracht, ook Nederland aanwezig te zien; primair de vastbeslotenheid om, tegenover het na 14 mei 1940 en opnieuw na de slag in de Javazee in ons hart borende besef als natie jaren en jaren achtereen in de fysieke en morele voorbereiding te hebben gefaald, vóórtaan het marmer van gerechtvaardigde trots te betreden, waartoe alleen karakter en monumentale prestaties de toegang verschaffen’. Men hoort het: Nederland is zo dom geweest, door onvoldoende voorbereiding, de oorlog tegen Duitsland en Japan te verliezen, maar die tegen Rusland kan het nog winnen. Daarna: het marmer op.

Wat kunnen mij dit soort brallers schelen, zal men misschien denken. Maar het vervelende is dat het voor henzelf veel meer is dan gebral, dat zij overtuigd zijn van de geldigheid van hun chauvinistische en strijdlustige ideeën, van hun ‘geestelijke superioriteit’, en dat zij ernaar zullen handelen als zij de kans krijgen. Heinsius zegt van zijn ideaal, dat het ‘de dominerende trek van onze nationale persoonlijkheid’ moet zijn, ‘om het even of het milieu een economisch of militair, een cultureel of een politiek karakter draagt’. Maar wat gebeurt er in een door Heinsius en gelijkgezinden geregeerde staat, wanneer de koopman, de soldaat, de componist en de gemeentesecretaris nu eens geen zin hebben om met deze nationalistenpraat mee te doen; wanneer zij net zo min geloven in collectieve schuld als in collectieve verdienste; wanneer zij ervan overtuigd zijn dat het bezit van de ene nationaliteit niet meer rechten of verplichtingen geeft dan het bezit van een andere? Zet de koloniaal zijn vroegere bezigheden dan voort in het binnenland, onder het motto, dat wie niet luisteren wil maar voelen moet? Hij zal dan merken dat de methoden om zijn nationalisten-zin door te drijven ondertussen vervolmaakt zijn in de landen die hij als vijandig beschouwt, en waarvan de machthebbers graag op dezelfde optimistische, onverdraagzame toon over de nationale zending praten als hij.

Het uitgangspunt is in beide gevallen de gehechtheid aan het eigen land, en ook de goede trouw die daar in beginsel bijhoort. Maar zodra iemand die gehechtheid in sentimentele termen gaat belijden, wordt het al bedenkelijk. Ieder die in de buurt komt van zo'n landverheerlijker - en hij zal merken dat hij zelf ook zo nu en dan in de categorie verzeild raakt - doet verstandig voor hem op te passen, en te. zorgen dat zijn macht zo beperkt mogelijk blijft. Zodra ik ga beweren dat de herten en de mensen nergens zo bijzonder zijn als in Vierhouten, of dat het esprit de corps van de Koninklijke Marine iets is van een hogere orde dan dat van de Noorse of Amerikaanse marine, vergis ik mij niet alleen, maar ben ik ook een embryonale oorlogstoker. Ik weet wel, dat niemand aan zijn groepsnationalisme ontkomt en dat men de democratie kan definiëren als een verzameling beperkte chauvinismen die elkaar zo goed en zo kwaad als het gaat in evenwicht houden. Maar dat verandert niets. De wetenschap dat veel kleine onverdraagzaamheden bij elkaar opgeteld een behoorlijke mate van verdraagzaamheid kunnen opleveren, is geen reden om mijn intolerantie een andere naam te geven.

Ook het verdedigende nationalisme, dat vaak als patriotisme vereerd wordt, vertoont meestal dezelfde kenmerken van sentimentele overdrijving en ongerechtvaardigde groepsverheffing. Het kan bij oorlogen een onmisbare kracht ten goede zijn, en het is aan beide kanten de oorzaak van heroïsche daden, maar dezelfde bezwaren als tegen het aanvallende nationalisme blijven gelden.

De rest aan vaderlandsliefde, die stand houdt bij een onwelwillend bekijken van dit sentiment, bestaat uit een gehechtheid die nauw verbonden is met het relativerende besef, dat andere mensen zich met evenveel recht van spreken hechten aan andere vaderlanden.

Er zijn vele abstracte kwaliteiten, zoals vrijheidszin, verdraagzaamheid en eerlijkheid, die niet bepaald worden door geografische grenzen. Die kwaliteiten, ook al relativeren zij elkaar, verdienen verdediging, en voorkeur boven hun tegendelen. Maar tussen streken, en tussen groepen mensen die zijn gerangschikt naar uiterlijke kenmerken zoals land, beroep of klasse, bestaan geen waardeverschillen.