Hollands Weekblad. Jaargang 1

Op gegist bestek
door R. Nieuwenhuys

C.J.E. Dinaux, ‘Gegist Bestek’ uitg. A.A.M. Stols, 's-Gravenhage.

De heer C.J.E. Dinaux is iemand die sedert jaar en dag met grote regelmaat in litteraire tijdschriften, in dagbladen en weekbladen, zijn besprekingen en beschouwingen over letterkunde schrijft. Men aanvaardt hem als een betrouwbare gids voor een bepaald soort publiek met een reeds gewekte belangstelling voor litteratuur dat graag zijn schrijvers en dichters kent. Het zou mij ook niet verwonderen als Dinaux een vaste lezerskring had in Het Vaderland en het Haarlems Dagblad, een schare van getrouwen bij wie hij de interesse voor de letterkunde steeds weer levend weet te houden en niet in het minst door de hooggestemde wijze, waarop hij bij voortduring in staat blijkt over letterkunde te kunnen schrijven. Hij behoort bovendien tot de boekbesprekers met verantwoordelijkheidsgevoel, die veel en goed lezen en met kennis van zaken spreken; hij is een criticus die zijn woorden weegt, die zich hoedt voor onbillijkheden en onbesuisdheden en die inderdaad - zoals hij zelf in zijn inleiding schrijft - ‘vriend of vijand, geestverwant of antipode, zonder voorbehoud tegemoet treedt’. Deze soort is zeldzaam. Hij is één van die respectabele, zeer ‘verdienstelijke middelaars tussen schrijver en lezer’.

De heer Dinaux moet een van nature beminnelijk man zijn (men merkt het aan alles) en hij is ongetwijfeld iemand die met de erkenning van zijn kwaliteiten als voorlichter en publiek middelaar vrede zou kunnen hebben. Hij is geen ijdel en ambitieus man, die graag naam maakt en naar voren treedt, eenvoudig, omdat zijn persoonlijk contact met de litteratuur vóór alles gaat, omdat dit voor hem uiteindelijk een ‘binnenhartse ontmoeting’ is en het schrijven daarover allereerst het afleggen van rekenschap voor zichzelf. Maar hij is niet de belangrijke criticus waarvoor men hem nu ineens wil laten doorgaan, nu hij een deel van zijn artikelen heeft gebundeld.

Het is overigens weer een teken van Dinaux' bescheidenheid, dat hij eerst na zoveel jaren van frequente en regelmatige werkzaamheid met deze bundeling is begonnen. Het eerste deel is nu enige maanden geleden bij Stols verschenen onder een titel - Gegist Bestek - die hij van Prof. Romein moet hebben afgekeken, maar die toch symptomatisch is voor Dinaux' geestelijke instelling, evenals het gebruik van het woord ‘essay’ (waarin voor hem nog iets van de oorspronkelijke betekenis van ‘poging’ moet schuilen) in plaats van ‘artikel’ of ‘boekbespreking’.

Door tijdschrift- en krantenartikelen te bundelen, krijgen ze een andere pretentie dan de afzonderlijke stukken en tonen ze de schrijver duidelijker in zijn deugden en gebreken. De deugden van Dinaux' letterkundige beschouwingen zijn met grote welwillendheid breed uitgemeten in de tot dusver verschenen kritieken. Ze worden ook hier

[p. 14]

erkend en genoemd, maar niet om straks de gebreken te verzwijgen. Het is eigenlijk beschamend voor de Nederlandse kritiek en genant voor Dinaux-zelf als men hem - en vooral in de periodieken waarin hij zelf schrijft - hoort prijzen in een terminologie die bol staat. Het verst is hierin wel Greshoff gegaan, die in een lyrisch gestemd, maar kritisch ontoerekenbaar artikel (zonder blikken of blozen) schrijft, dat hij maar drie critici kan noemen die ‘eenzelfde ingeschapen aanleg en liefde bezitten voor de kritiek als levens- en kunstvorm’ en dan met inachtneming van de titulatuur, Dr Menno ter Braak, Dr Victor van Vriesland en... C.J.E. Dinaux noemt.

Ik vraag me af waar we aan toe zijn als hiermee (en die conclusie trekt men toch!) een bundel als Gegist Bestek boven Lier en Lancet of De Poolse Ruiter van Vestdijk of boven Jagen om te leven van Gomperts wordt gesteld? En hoe oordeelt Greshoff verder, als wij andere critici, die hun kritieken niet bundelden, met Dinaux vergelijken? Is de laatste te prefereren boven Adriaan Morriën, Elisabeth de Roos of Jacques den Haan? Wat is dit? Een devaluatie van normen? Een al te grote welwillendheid of vriendelijkheid? En indirecte vorm van introspectie, of eenvoudig een op hol slaan?

Men kan met Greshoff Dinaux' veelzijdigheid prijzen, zijn bezonnenheid, en desnoods zijn ‘diepe, warme menselijkheid’, maar op een bepaald niveau funktionerende - op het niveau van Dinaux - tonen ze onmiddellijk hun keerzijde: een onmacht om differentiaties aan te brengen. Men moet eens nalezen wat Dinaux over zeer verschillende figuren, van zeer diverse pluimage zegt: over Couperus en Johan van der Woude, over Nijhoff en Hoornik, over Bertus Aafjes of Hermans. Hij praat over hen allen op bijna dezelfde toonhoogte (en die toon is hoog!) en spreekt zich bijna nooit afdoende uit, tenzij in bewondering, maar deze bewondering is helaas gelijkelijk over alle figuren uitgestrooid. Daardoor gaat het verschil in kwaliteit verloren tussen Couperus en Van der Woude, tussen Nijhoff en Hoornik, tussen Aafjes en Hermans en begaat Dinaux onbillijkheden die hij juist zo angstvallig had willen vermijden.

Het is waar, dat Dinaux - zoals Greshoff in Het Vaderland zegt - een ‘goed kenner’ van onze letterkunde is, maar het is niet waar, dat Dinaux een ‘goed rechter’ is. Een rechter spreekt een oordeel uit, Dinaux onthoudt zich al te vaak van een oordeel en zoekt zijn kracht in lange omschrijvingen, parafrazen en citaten. Hij is zo bang om bevooroordeeld te zijn, dat hij in verschillende gevallen liever niets zegt, om dan nog maar eens te zeggen wat de schrijver al gezegd geeft. In zijn inleiding verklaart Dinaux dat hij zich bij het schrijven van elk van zijn kronieken ‘ten nauwste betrokken voelde’ en dat hij altijd getracht heeft in het werk allereerst de mens te ontmoeten. Het is mij niet helemaal duidelijk wat hij hier precies mee bedoelt. Vermoedelijk stelt hij een persoonlijke verhouding tot de mens en de kunstenaar voor zich zelf voorop, maar dan vragen we ons toch af hoe deze mogelijk is zonder een duidelijke voorkeur kenbaar te maken en een keuze te doen. Nu blijven we in het onzekere over de onderlinge waardeverhoudingen.

Als Dinaux verklaart, dat hij van de litteratuur houdt en in de litteratuur gelooft als een cultuurvormende kracht, dan spreekt hij met alle recht en in alle oprechtheid. Hij is zelfs iemand die de litteratuur niet anders kan benaderen dan in termen van de litteratuur afgeleid. Daardoor ontstaat onvermijdelijk een terminologie, die, verder ontwikkeld, op haar beurt een eigen leven gaat leiden en zelf pretenties van litteratuur krijgt. Men kan elke willekeurige bladzijde opslaan om zich daarvan te overtuigen. Op blz. 100 over Marsman: ‘Veel heeft de tijd achterhaald, onttroond, ontheiligd, teniet gedaan. Veel is verbleekt, verminkt tot onherkenbaarwordens toe. Marsman bleef. Waar hij was weerlichtte het in de nacht, want nacht en dood en lichtschicht waren een wezenlijk bestanddeel van zijn dichterschap’. Op blz. 228 over Dubois: ‘Steeds weer weet de werkelijkheid de droom te achterhalen, breekt “de draad van Ariadne” en wat er van rest, is herinnering, het goud van een geweken ster en steeds weer zal de dichter die herinnering aanblazen tot een vlam van verlangen, zal hij haar ster zoeken in het holst van de nacht’. Men hoort het zelf. En zo gaat het door, bladzijde na bladzijde, regel na regel. Het lezen van de ‘essays’ van Dinaux is eigenlijk een doodvermoeiende bezigheid.

Als Greshoff zegt, dat Dinaux ‘alle uiterlijke woordenpraal schuwt en zonder omwegen tot de kern van zijn onderwerp doordringt’ dan wrijft men zich toch wel even de ogen uit. Dinaux is op en top een litterator, die zich van alle rhetorische figuren bedient als de herhaling, de symmetrie, het parallellisme, de climax enz. om zijn doel te bereiken: de suggestie van de litteratuur als een hogere aangelegenheid - die voor ons helaas al teveel in de nevelen blijft.