Hollands Weekblad. Jaargang 1

Berlijn in het klein
In het spoor van Otto John
door A.L. Schneiders

Voor mij is een luchtreis nog een tamelijk glorieuze onderneming, vooral op zo'n historisch traject: naar Berlijn. Maar de opwinding werd een beetje getemperd door onze vliegmachine, een D.C. 4 van de Pan American, van buiten nog wel glanzend, maar binnenin niet imponerender dan een matig onderhouden touringcar. Ik doe mijn best niet al te Europa-centrisch meer te denken, maar toch was het teleurstellend; eerst de room eraf vliegen tussen Washington en Milwaukee, dan is het voor Hamburg-Berlijn nog goed genoeg.

Van bovenaf gezien was Berlijn een plotselinge, geheel toevallige, conglomeratie in een onafzienbare vlakte van bos- en bouwland, wel buitengewoon uitgestrekt, maar met geen ander doel blijkbaar dan het veroorzaken en aantrekken van opwinding in allerlei soorten. Misschien komt dat omdat ik van een stad nu eenmaal gewend ben dat hij aan de zee ligt, of aan een dikke rivierarm, met kranen, havens en dokken, steden waarvan men tevoren ongeveer weet wat men er doet en wat het belangrijkste onderwerp van gesprek zal zijn. Hoe dan ook, het was niet goed te begrijpen dat eens een paar continentaal-warme weken lang alle aandacht, alle explosieven, een geweldige zweterige krachtsinspanning, erop gericht zijn geweest die stad in het groen van de kaart te blazen. Met toch nog maar een betrekkelijk rendement. Uit de lucht zou men zeggen dat men er wat gul is geweest met voetbalvelden meer ook niet. Misschien is dat wel jammer; jongens die zich vervelen zullen alweer denken dat zo'n oorlog verschrikkelijk wordt overdreven.

Dan is het in de buurt van Verdun, hoewel het daar toch dertig jaar eerder gebeurde, heel wat effectiever. Toen wij er waren scheen de middagzon warm over de velden, maar het bleef zo stil dat wij het gevoel kregen dat er iets aan de hand was. Toen wij op de berm waren geklommen zagen wij het; geen vierkante meter was werkelijk vlak. Zover men kon zien, rimpelde, bobbelde en zigzagde het veld alsof er een krankzinnige, geheel onbekende ziekte in de grond had gewoed. Lage struiken, ruig gras en onkruid groeiden nu over het resultaat, een halfdonker tijdvak van gangen, kloven, gaten, trechters, putten en holen, aaneengeregen door meterslange roestige slierten prikkeldraad.

Dat is in Berlijn dus heel anders. Ruines zijn er natuurlijk nog wel, zelfs heel solide

[p. 4]

en strenge, ofschoon sommige wat perverse trekjes gaan vertonen, met wingerdranken en puntige, frisgroene, boompjes die plotseling aan de voegen gaan ontspringen. Maar zij gaan in het niet verzinken bij al die eind-20ste eeuwse betonraten die dag in, dag uit uit de molens rollen. Men is hier zelfs bang er te weinig van over te houden; er wordt ernstig over gedacht de Gedächtniskirche zorgvuldig als ruïne te conserveren.

Bedaard flaneerden wij over de Kurfürstendamm, de Hollandse paedagoog, dr P. en ik. Liever had ik er met iemand anders geflaneerd en P. ook zonder twijfel, maar wij waren de enige twee Hollanders op het congres en P. had zo'n moeite met de vreemde talen, dat zelfs de aanwezigheid van een Andersdenkende een uitkomst voor hem was. Wij hadden lekker gegeten en Dr P. pufte tevreden aan zijn sigaar en aan de herinneringen uit zijn welbestede leven.

De Kurfürstendamm bood ongeveer dezelfde pantoffelparade als iedere andere grote-stadsboulevard op een mooie zomeravond; onverwoestbaar schijnt de burgerij overal te zijn. De enigen die opvielen, waren twee ernstige, bleke jongens die in het schijnsel van fakkels op een straathoek stonden te protesteren tegen de bom. Zij deelden daarbij krantjes uit en waren steeds weer bereid een lange discussie te beginnen; er werd gelachen noch geschreeuwd. Zij hadden een klein groepje om zich heen verzameld, een fractie van de menigte die zich even verderop stond te verdringen voor een feestelijk verlichte panoramaruit, waar een nieuw knalrood automodel werd getoond. Per taxi begaven dr P. en ik ons naar een restaurant dat hem door een vriend was aanbevolen. Alles was er weer gloednieuw, annex een openluchtbioscoop en veelkleurig verlichte vijvers. Aan de rand van de Zoo ligt het, dichtbij de grote, nog vrij gave bunker van het Oberkommando der Wehrmacht.

Wij konden niet vermoeden wat een verschrikkelijke nacht de eigenaar ons zou gaan bereiden. Toen wij er aankwamen moet hij al dronken zijn geweest. Hij ging gekleed als de schipper van een zeiljacht, een dolgeworden schipper dan, met bloeddoorlopen ogen, een rood benig gezicht en losse dunne haren. Mompelend en vloekend doolde hij rond over zijn donkere terras; even later kon hij zijn ongeduld niet meer bedwingen, bracht het strijkje tot zwijgen en schreeuwde een paar schorre zinnen door de microfoon. Eerst dacht ik dat het een parodie op een bekende redenaar moest betekenen, maar het was toch serieus bedoeld; voor een verenigd Europa en samen op tegen de Russen. Het publiek reageerde in het geheel niet, men scheen het al gewend te zijn.

Toen hij ons in de gaten had gekregen, waren wij verloren. Vreemdelingen, ha, Hollanders, nog beter. Allemaal Europeanen, hurra. Hij sprong op, rende naar de microfoon, duwde daar krachtig het zingende lid van de band opzij en zette het zo op een schreeuwen dat het instrument ervan ging piepen. Intussen schonk een kellner ons al glazen champagne in. Toen zette de band het volkslied in: ‘Tulpen uit Amsterdam’. Onze gastheer stond aan het andere eind van het terras stram in de houding en dronk ons ernstig toe. Aller ogen waren op ons gericht. Dr P. was blijven zitten, maar ik zei hem dat dat niet ging; omdat hij al van de champagne had gedronken. Beverig stond hij op; hij zal zijn carrière al in duigen voor zich hebben gezien.

Nieuwe champagne volgde, geraaskal door de microfoon en meer nationale liederen. Wij ondernamen enige ontsnappingspogingen, maar het was te laat. Wij hadden al te veel van hem aangenomen en hij liet ons trouwens niet meer gaan. Voordat wij het wisten zaten wij met hem in een taxi; om het Berlijnse nachtleven te gaan bezichtigen. Kurt noemden wij hem nu.

In een razend tempo begonnen wij onze ronde. Zo waren de glazen die hij voor ons had besteld neergezet of wij stonden weer op straat. De grootste moeilijkheid was dat hij geen gelegenheid kon laten voorbij gaan om zich van een microfoon meester te maken voor een van zijn onbegrijpelijke toespraken, maar ook als er geen microfoon was, vond hij wel een andere reden om ruzie te maken. Iemand had ons onhebbelijk aangekeken, er hing een nazisfeer, of de verstrekte consumpties waren inferieur aan wat hijzelf in zijn etablissement verkocht. ‘Kom heren, volg mij’, zei hij na iedere uitbarsting waardig, en tot de omstanders: ‘U moet weten dat dit mijn gasten uit Holland zijn. Als onze bondgenoten en vrienden zijn zij naar Berlijn gekomen, maar U heb hen grof beledigd. Zij hebben nu genoeg van Uw smeerlapperij en gaan.’ Bij die woorden voer er weer enig leven door P. Hij werd hoogrood, schudde stiekum van neen naar de omstanders of tikte met zijn vinger tegen het voorhoofd, om tenslotte weer als een wrak achterin de taxi te vallen. Daar sloeg onze gastheer ons bemoedigend op de schouders en riep dat hij ons nooit, nooit zou laten beledigen. Het beste was niet goed

[p. 5]

genoeg voor zijn Hollandse gasten en nù zou hij ons eens wat laten zien.

‘Doet U dan toch wat’, fluisterde P. in het begin nog.

Maar wat moesten wij doen. Ik was ervan overtuigd dat wij met een uiterst gevaarlijk gastheer te doen hadden; iedere poging om aan zijn attenties te ontsnappen zou hem zeker in een verschrikkelijke razernij hebben ontstoken.

‘Maar kunnen wij dan niet de politie aanschieten’, hijgde P. ‘Het kan zo toch niet verder. Ik moet toch aan mijn naam denken’.

Het sloeg twee uur, drie uur en nog steeds gingen wij rond. Ik had er geen idee van dat in zoveel gaten van de nacht precies hetzelfde amusement kleefde, traag, rokerig en vettig; een eindeloos bezweringsritueel, even onwrikbaar als de verveling zelf. Het kwam allemaal precies op hetzelfde neer, of er nu rood, geel, groen of paars licht was, blonde, bruine, gele of zwarte nachtbrakers, als mannen verklede vrouwen of als vrouw verklede mannen, een tangoband, een rumbaband, een bebopband of een hoempaband.

Dr P. en ik raakten te afgemat om nog van gedachten te wisselen; met onze gastheer hadden wij eigenlijk nooit conversatie gehad. Om nog iets op gang te houden riep ik nu en dan Hurra naar hem, of lang leve Europa en dan keek hij weer tevreden. Misschien hadden wij toen wel kunnen ontsnappen, maar ik had er geen flauw benul van waar wij zaten. Bovendien was er een heftig onweer opgestoken, zodat ik geen zin had de taxi kwijt te raken.

Steeds langer werden de ritten. De regen trommelde op het dak van de auto, gutste langs de ramen en de taximeter tikte door, als een tijdbom. Honderd twintig mark. Geen sterveling was er meer te zien op de glimmende straten.

Tenslotte moesten wij in de buitenwijken terecht zijn gekomen. De gelegenheden werden stiller en kaler, gewone café's eindelijk. Ruzie werd er niet meer gemaakt, maar na vijf of tien minuten stapten wij toch weer op; uit een oude gewoonte.

Tegen zessen begon het werkelijk licht te worden. Hier en daar scharrelden arbeiders met hun broodzakje door de regen. Wij zagen een autobus. Maar toen ik de deur opentrok van een feestlokaal, dat aan de buitenkant was versierd met verfletst neonlicht, moest ik tot mijn wanhoop constateren dat de nacht nog steeds niet was afgelopen. Het begon een chronische ziekte te worden. Duizend Tyrolers woedden, klatsten en stampten er rond of zij zojuist waren begonnen. Een kolossale rose wijfjeskabouter, met moeite in haar groene bospakje gekramd, maakte zich uit de menigte los om mij te gaan overmeesteren, maar met mijn laatste krachten wist ik haar van het lijf te houden en naar de taxi te ontsnappen.

Tenslotte kwam er dan toch nog een eind aan. In de Galoppdiele, een inrichting waar de tafeltjes om een piste van zaagsel en stro heen stonden en waar twee slapeloze rijpaarden star de ogen op hun hoeven gericht hielden. Dr. P. viel er dadelijk weer in slaap en onze gastheer verdween naar achteren. Ik bood ieder van de paarden een suikerklontje aan, maar zij weigerden. Aan de muur, boven hun voederbak, hing een kaartje: Tritt 20 pfg, Galopp, 50 pfg. Reiten auf eigener Risiko. Na verloop van tijd kwam een oudere heer de piste overgestoken. Hij was gekleed in een rijkostuum en droeg een zweep met zilveren knop, een dunne snor en een monocle.

‘Von Siversky’, stelde hij zich voor. ‘Uw vriend is in de W.C. bezweken. Zoudt U zo vriendelijk willen zijn hem weg te halen en mee te nemen?’.

Geheel naar waarheid antwoordde ik dat het mijn vriend niet was. Ik ried hem aan de man in zijn roes te laten. Von Siversky keek mij een ogenblik besluiteloos aan, haalde toen de schouders op en verdween, na met zijn zweep een tik op zijn rijlaars te hebben gegeven. Ik begreep dat wij vrij waren. Ik gaf dr P. een por. Met een onaangename blik kwam hij tot de werkelijkheid. Buiten zat de chauffeur van onze taxi te slapen over het stuur. Het regende uit vuile donderwolken.

Tot mijn spijt behoor ik niet tot de sterken die na een uur slapen en een bad het lot weer stevig in handen nemen. Daarom had ik misschien beter mijn bezoek aan de oostelijke helft van de stad kunnen uitstellen. In de toestand waarin ik toen verkeerde zou ieder regime dat klaar staat mij van mijn kwellende twijfels te ontheffen, een uitkomst zijn.

‘Die Berliner luft regt an’, had een van de honderden meisjes die ik vannacht had gezien, mij ingefluisterd. Nu, dat was voor mij niet weggelegd. Met een tierende hoofdpijn en een ziel vol gaten en vlekken had ik door de warme, jachtende straten van het westen gedoold. Zo moet Otto John zich hebben gevoeld, dacht ik ongerust toen ik

[p. 6]

in de U-bahn was gestapt die mij naar het oosten zou voeren.

In het donker van een Cineac onder het station Friedrichstrasse hoopte ik een uur rust te vinden. Die werd mij ook prompt geschonken. Toen ik binnenkwam draaide er een kleurenfilm over de klaververbouw in Pommeren. Omgeven door de tonen van Beethoven's ‘Eroica’, liep de beheerder van het proefstation door de velden, een aardige deskundige man die precies wist wat hij zocht. Nu en dan bleef hij een ogenblik staan, plukte wat klaver, blies erop en deed het dan in een doosje. De wind die zachtjes over het golvende gewas blies, de zekere handelingen van de deskundige, de mooie muziek en het beheerste idealisme van de commentator, wat werkte dat kalmerend. Er volgde nog een landbouwfilm, bestrijding van aardappelziekten. Daarna de opening van een tractorfabriek; kleuters die vrolijk stenen uit een grasveld aan het zoeken waren - keien voor de opbouw van de haven van Rostock -; het geboortehuis van Goethe in Weimar. Mooie muziek en steeds die rustige, vaderlijke stem van de commentator. Te vroeg ging het licht aan voor de pauze.

Mijn buurman had een partijspeldje op. Maar hij zag er niet kwaadaardig uit. Een ijverig, conscientieus ambtenaar leek hij mij. Een ogenblik keek hij in mijn verboemelde gezicht, een beetje triomfantelijk, dacht ik. En was het dan ook niet mooi? Hij en de beheerder van de klavervelden niet zo maar gewone mannetjes die met hard werken een boterham moeten verdienen; neen, zij zijn het die de historie bepalen, zij staan middenin het hart van de tijd. Zij hebben hun bestaansrecht al, hier en nu; wij moeten maar bidden, hopen, afwachten, tanden knarsen of op zijn best de schouders erover ophalen. Ongetwijfeld kwam het door mijn labiele staat, maar ik moet zeggen dat ik hem een ogenblik ernstig benijdde.

Na de pauze volgde een korte film over het decadente nachtleven in West-Berlijn. Ik weet zeker dat ik een kleur heb gekregen en ik had zin om te gaan kreunen. Ja, precies, dezelfde kroegen, dezelfde tomeloze verveling. Hoe wisten ze in het hemelsnaam, het hele programma leek wel voor mij persoonlijk in elkaar gezet. Wanneer bij het uitgaan van de bioscoop een man naar voren was gekomen om mij bemoedigend de hand te drukken, had mij dat niet verwonderd. Inderdaad zocht ik even, maar er kwam niemand.

In de Stalinallee reden meer auto's dan ik had verwacht. ‘Dat klopt dus ook al niet’, dacht ik voldaan. Maar het was er nog wel aangenamer wandelen dan in het westen. De voorbijgangers schenen de tijd te hebben en zelfs de zon leek er kalmer te schijnen. Er kwam een Russische jeep voorbij, achter het stuur een vrolijke, ronde soldaat, naast hem zijn rode deern en hun huisraad achterin. Een paard- en wagen van de vuilnisophaaldienst kwam langs gedokkerd. Ik bevond mij in een gouvernementshoofdstad aan de rand van een geweldig platteland dat zich op zijn eigen tijd uitstrekt tot de Chinese zee. Ineens kreeg ik een onweerstaanbaar verlangen een tijdje te blijven of misschien nog verder te gaan, naar Kiev bijvoorbeeld. Het was natuurlijk een onzinnig verlangen, een kinderachtig spelletje. Maar het was zo aardig nog even te denken dat het zou werken. Dat het helemaal niet werkt weten wij toch allang, uit den treure?

De domper kwam precies op tijd. Voor mij stond een mager, grauw mannetje uit te varen tegen een tourist die blijkbaar een tourist die blijkbaar een prop boterhammenpapier had weggegooid, zo maar op het trottoir. Met een voldaan gezicht kwam het mannetje even later voorbij, in zijn revers een speldje met twee driftig rokende schoorstenen daarop; één die zijn norm heeft overschreden dus. Het was maar een klungelig incidentje en misschien had het ergens anders ook wel kunnen gebeuren, maar het was net genoeg om ze allemaal weer wakker te maken, alle eeuwig georganiseerde bemoeiallen, van N.S.B. tot Agitprop.

In de Karl Marx-Buchhandlung zat zijn evenbeeld achter de kassa, even waakzaam en uit hetzelfde dorre hout gesneden, eerder een koster dan een boekverkoper. Wij liepen er op onze tenen; ik, een wazige theoreticus met een lorgnet, een paar harde jonge vrouen een jonge crew cut-Amerikaan die ernstig in een dik werk stond te bladeren. Wat aardig deed hij het hier; welgemanierd en zo redelijk. Misschien deed hij nu zijn best te begrijpen, om thuis, op zijn college, een lezing te houden: ‘What makes communism tick.’ Ik kocht een verhalenbundel van Tsjechov, maar misschien was dat niet helemaal de bedoeling van de koster en dus nam ik er maar een tractaatje bij, over het vierjarenplan. Behalve de klassieken was het theorie, planken vol, rekken en zalen vol. Ik betaalde en met duizend lange middagen in het Kultuurpaleis op mijn hielen, glipte ik de deur uit.

Ik wandelde er nog wat rond, met mijn hoofdpijn die op volle sterkte was teruggekeerd. Veel mogelijkheden waren er niet

[p. 7]

meer; ik had de keus tussen een bouwtentoonstelling of het postkantoor. Ander vermaak bood zich niet aan. De enige frivoliteit die ik tenslotte kon ontdekken, was de etalage van een viswinkel, waar palingen rondzwommen in een grote bak of de neus tegen de ruit drukten. Ik deed mijn uiterste best weer iets onverwachts te ondervinden, maar het was voorgoed weg. Het bleef wandelen door het eerste deel van onze bezettingstijd en er viel niets anders te doen dan naar huis te gaan.

Onder het station Friedrichstrasse wachtte een laatste groet uit de oorlog, een overvalwagen van de Volkspolizei. Dezelfde zware, doorvoede mannen, hetzelfde groen. Op hun gemak sloegen zij de voorbijgangers gade die in en uit het station krioelden. Een van hen gaapte goed gehumeurd. Maar ik wist hoe vlug zij kunnen springen en met hoeveel genoegen zij dat doen.

Drie stations en ik was terug in het eigen kamp. Zonder spijt, zonder afwijking en met dezelfde hoofdpijn.