Hollands Weekblad. Jaargang 1

Naweeën van neutraliteit
door J.L. Heldring

‘De Hollanders stellen zich inzake van buitenlandse politiek doeleinden die rechtvaardig en bereikbaar zijn en tevens aan de werkelijke belangen van hun land beantwoorden; en dan verdedigen zij die tot het einde toe met ernst en waardigheid’. Deze woorden zijn van graaf Aldrovandi, die kort na de Eerste Wereldoorlog gezant van Italië in Den Haag was.

Graaf Aldrovandi's lof was gemakkelijk verdiend, want in de tijd dat hij hier diende waren de doelen die Nederland zich op het gebied van de buitenlandse politiek stelde niet erg hoog. Zij beperkten zich bijna uitsluitend tot het streven naar handhaving van de neutraliteit en dat was een doel dat in die tijd ‘rechtvaardig en bereikbaar’ genoemd kon worden. Ongetwijfeld heeft het toen degenen die verantwoordelijk waren voor Nederlands buitenlands beleid niet aan ernst en waardigheid ontbroken, maar de problemen waarmee zij geconfronteerd waren vergden dan ook niet veel meer van hen.

Zou graaf Aldrovandi, zo hij nog leefde, nog zo mild oordelen? Na de Tweede Wereldoorlog is Nederland, tegen wil en dank, gesteld geworden voor beslissingen waarbij 's lands positie in de wereld op het spel stond. Toen waren ernst en waardigheid niet meer voldoende, toen schoten onthouding en afzijdigheid te kort, want Nederland was zelf partij. De Indonesische kwestie en later de Europese integratie eisten plotseling van ons volk en zijn vertegenwoordigers inzichten en bekwaam-

[p. 4]

heden waarmee een honderdjarige neutraliteit hen niet had uitgerust.

Het is de vraag of het republikeins voorgeslacht, dat 's lands buitenlandse politiek uitmaakte toen Nederland zeker niet neutraal was, de natie tradities heeft meegegeven die later, in de periode van neutraliteit, zijn vergeten. In ieder geval had het oog voor de nauwe samenhang tussen politiek en commercie, al verleende het 't primaat aan de laatste. Maar in de periode die erop volgde, raakte de natie geheel eraan ontwend de traditionele instrumenten van de buitenlandse politiek - de gewapende macht, de geografisch-strategische ligging en de financieel-economische positie - als zodanig te erkennen en te hanteren. In een tijdperk waarin onthouding als de hoogste deugd gold, waren deze departementen nagenoeg hermetisch van elkaar gescheiden. Wie geen actieve buitenlandse politiek voert, ziet deze gegevens niet als troeven, die 's lands politieke positie kunnen versterken, maar ten hoogste als waarborgen tegen een verzwakking van die positie.

Niet dat er geen belangstelling in Nederland bestond voor internationale vraagstukken. Die was er wel, getuige alleen al het aantal dagbladen dat zich met deze vraagstukken bezighield. Maar het was een academische belangstelling. Nooit stelde men zich de vraag: wat betekent deze of gene ontwikkeling voor de buitenlandse politiek van ons land? Het verste dat men durfde gaan, was te opteren voor de internationale rechtsorde, belichaamd in de Volkenbond. Begrijpelijk, want vooral de kleinen hebben belang bij een stelsel van regels waardoor de groten gebonden zijn. Maar deze keuze stijfde Nederland intussen in een legalistische kijk op de internationale zaken, waartoe het toch al, krachtens zijn calvinistische erfenis, geneigd was.

Deze ongewendheid in het voeren van een actieve buitenlandse politiek heeft ons voor de eerste maal dwars gezeten, toen het nationalisme in Indonesië ons plotseling overviel. Om te beginnen, wilden wij deze kwestie helemaal niet als een internationale kwestie erkennen. De soevereiniteit over Indonesië was rechtens ons, dus onze politiek ten aanzien van Indonesië was, zo meenden wij, helemaal geen buitenlandse politiek. Dit legalistisch standpunt vond sterke steun bij het naoorlogse nationalisme van ons volk, dat, zojuist bevrijd van vijf jaren nationale vernedering, niet voor de tweede maal zo'n vernedering - nu in zijn koloniaal rijk - wilde ondergaan.

Helaas: of iets een internationale dan wel een nationale aangelegenheid is, wordt niet uitgemaakt door juridische argumenten. Zodra de buitenwereld zich - te recht of ten onrechte - met een kwestie gaat bemoeien, is zij de facto een internationale kwestie geworden. Dit feit nu weigerden wij te erkennen. Wij bleven zo lang mogelijk op het standpunt staan dat, omdat wij wettig soeverein in Indonesië waren, wij het recht, ja de plicht hadden om daar orde en rust te herstellen alvorens een beslissing te nemen omtrent de staatkundige toekomst van dat land. Het was een recht en een plicht die ons alleen toekwamen.

Niet alleen de kolonialen dachten er zo over. Ook zij die het zelfbestemmingsrecht van het Indonesische volk ten volle erkenden, waren ervan overtuigd dat alleen Nederland - en niemand anders - de zedelijke taak had (en dat alleen Nederland die zedelijke taak kon volbrengen) om dit volk op te voeden tot deze bestemming. Daar had dus de buitenwereld niets mee te maken.

Ongetwijfeld hadden zij zowel formeel als moreel gelijk, maar een van de eerste lessen van de internationale staatkunde is dat het in de internationale politiek niet aankomt op gelijk hebben, maar op gelijk krijgen. Hoezeer Nederland ook gelijk had, de wereld gaf ons geen gelijk. Zij erkende - met veel grotere zin voor de realiteit dan wij konden opbrengen - de onvermijdelijkheid en onweerstaanbaarheid van de stroming ten gunste van zelfstandigheid die door Azië voer en zij weigerde om zich bij voorbaat ongeliefd te maken bij die partij in het conflict waarvan zij de overwinning als onvermijdelijk beschouwde: Indonesië.

Nu moet gezegd worden dat Nederland, toen het verrast werd door de crisis in Indonesië, over geen enkele troef beschikte om aan zijn politiek kracht bij te zetten. Ons land was verzwakt en verarmd uit de Duitse bezetting te voorschijn gekomen. Maar dit had juist een rem moeten zijn op een al te legalistische aanpak van een maar al te reëel probleem. Indien ons neutraal verleden ons niet had verstoken van ervaring in het taxeren en het gebruik van de troeven die onze buitenlandse politiek ten dienste staan (met het gevolg dat wij de gewoonte kregen internationale kwesties theoretisch te benaderen), dan zouden wij in 1945/46, mèt behoud van onze invloed en goodwill vrijwillig dat gedaan hebben wat wij in 1949, na twee politiek verloren militaire acties die ons veel invloed en goodwill hebben gekost, gedwongen waren te doen.

[p. 5]

Toen Nederland in het begin van de jaren '50 geconfronteerd raakte met het probleem van de Europese integratie, had het zich langzamerhand weer een reservoir van troeven opgebouwd. Tussen 1950 en 1955 werd Nederlands financieel-economische positie steeds sterker, terwijl het ook een militaire bijdrage begon te leveren aan de verdediging van Europa. Desniettemin heeft ook hier onze onervarenheid op het gebied van de buitenlandse politiek ons parten gespeeld, maar het merkwaardige is dat, terwijl in de Indonesische kwestie onze onervarenheid ons een schijnbaar nationalistische richting indreef, zij bij de Europese integratie ons van een ultra-internationalistische zijde deed kennen.

Het contrast is niet zo groot als het schijnt. Beide handelwijzen waren het gevolg van onze voorliefde voor rechtsstructuren. In Indonesië moest eerst de uit onze soevereiniteit voortvloeiende taak van herstel van orde en rust zijn volbracht, alvorens aan andere dingen begonnen kon worden. In Europa beantwoordde de institutionele samenwerking tussen staten, zoals die opgediend werd in E.G.K.S., E.D.G., E.P.G., E.E.G. en Euratom, aan genoemde voorliefde. In Europa dus deden de Nederlanders zich voor als de vurigste federalisten.

Daar zou op zichzelf geen bezwaar tegen zijn, ware het niet dat wij, vanwege onze gewoonte de internationale kwesties theoretisch te bekijken, alweer een onwennigheid aan de dag legden ten aanzien van de praktijk van de internationale politiek zoals wij die in de Europese integratie leerden kennen. Eenmaal ervan overtuigd zijnde dat internationale samenwerking in Europees verband niet nauw genoeg kan zijn, vertonen vele Nederlanders een zeker ongeduld, een zekere weerzin jegens het moeizame proces dat de theorie in praktijk moet omzetten.

En in hun ongeduld zijn zij dikwijls geneigd om de behartiging van de specifiek Nederlandse belangen als een vertragend element te beschouwen. Hoe dikwijls heeft de Nederlandse regering niet moeten horen in haar eigen parlement, dat zij de integratie ophoudt? Uit deze verwijten spreekt weer die naïveteit ten aanzien van de internationale politiek: aan de ene kant de illusie dat Nederland werkelijk in staat zou zijn om, als zijn partners allen iets bepaalds zouden willen, dit lang tegen te houden; aan de andere kant de illusie dat, als Nederland het voorbeeld zou geven, de andere landen zich moreel verplicht zouden voelen dit voorbeeld te volgen met concessies hunnerzijds.

Deze houding kan tot de vreemdste paradoxen leiden: zoals bijvoorbeeld wanneer onze meest internationalistische kamerleden pleiten voor meer begrip voor Frankrijk, een Frankrijk dat onder de meest nationalistische regering sinds decennia staat en dat bij de onderhandelingen over de E.E.G. al het onderste uit de kan heeft gekregen. Tot zulk een blindheid leidt het fanatieke ongeduld waarmee de Europese heilstaat wordt verbeid, een blindheid overigens alleen ten opzichte van de balk in andermans oog, maar niet ten opzichte van de splinter in het eigen oog. Dit ongeduld het ideale doel te bereiken komt ons niet te stade bij de onderhandelingen, want deze zijn meestal zeer moeizaam. Die eindeloze koehandel vervult de Nederlander van afkeer. Daaraan mee te doen, vindt hij eigenlijk onzindelijk. Om, wanneer het te doen is om de verwezenlijking van zulke hoge idealen als de Europese eenwording, de traditionele troeven van 's lands buitenlands beleid (waaronder het soevereine recht om ‘neen’ te zeggen) in het spel te brengen - dat vindt hij eigenlijk onfatsoenlijk. Vooral dit laatste - en is dit niet het laatste politieke wapen van een soeverein land? - stuit onze haastige federalisten tegen de borst, ook wanner dit soevereine ‘neen’ dient om bijv. de zuiverheid van de Europese eenwording te beschermen tegen ondermijningspogingen van het Franse protectionisme.

Dat Fransen, Belgen en Italianen geen belangen opgeven zonder quid pro quo - het zij zo; de Nederlanders mogen zich niet schuldig maken aan zulk weerzinwekkend bedrijf, dat de nagestreefde idealen bezoedelt en op de lange baan schuift. Dat met zo'n puriteinse en ongeduldige achterban de Nederlandse onderhandelaars dikwijls moeite hebben om hun partners te doen geloven in de ernst van hun ‘onaanvaardbaar’, is begrijpelijk. Het verwijt dat hiermee de nationale belangen worden geschaad, treft die achterban niet. Integendeel: het bevestigt voor hem de juistheid van zijn handelen, want voor hem staat ‘nationaal belang’ vrijwel gelijk aan een vies woord.

Zou graaf Aldrovandi het daar nog steeds mee eens zijn geweest? Beantwoordt de Nederlandse achterban nog aan de door hem in ons zo geprezen deugden? De doeleinden die de achterban zich stelt zijn zeker ‘rechtvaardig’, maar zijn ze ook ‘bereikbaar’? De achterban verdedigt ze zeker met ‘ernst’ - ja, alle humor ontbreekt hem -, maar ook met ‘waardigheid’? En ten slotte: beantwoorden die doeleinden - in de interpretatie die Frankrijk ons thans probeert op te dringen - nog wel aan ‘de werkelijke belangen’ van ons land?