De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Schiller en het Duitsche volk.

Eenigen tijd geleden vertelde een milicien-sergeant van de landweer, die als burger onderwijzer is, dat men bij den troep, waarvan hij deel uitmaakte, de manschappen trachtte nuttig bezig te houden en ze zoo mogelijk eenige ontwikkeling te geven. Men moet daarbij, zei hij, noodzakelijk iets aangenaams hebben te vertellen, de lessen moesten een genot zijn voor de luisteraars. Nu heb ik getracht met een andere sergeant, een student in de letteren, de mannen iets van onze letterkunde te vertellen, hoewel ik vooraf vreesde dat het fiasco zou maken. Ik heb er zelfs met den student om gewed, hij beweerde dat het uitstekend zou gaan. Welnu, de proef is genomen, en ik heb de weddenschap glansrijk - verloren! Ja, en dat is me zeer meegevallen.

Want: wat moest ik kiezen uit onze groote schrijvers en dichters? Vondel? - verheven, schoon, heerlijk, goddelijk - maar geen kost voor landweermannen.

De Camera Obscura? maar die kennen ze. En onder ons gezegd en gebleven, die Camera is me toch wel wat laag bij den grond. Men wil de luidjes immers graag eens in vuur, in extase of in ontroering brengen.

Ga nu zelf de rij maar verder na, dan merk je dat wij in onze heele letterkunde geen schrijver, geen dichter voor 't volk hebben. Zeker, velen hebben geschreven, gedicht en gezongen en ook wel eens voor 't volk, voor de groote massa, doch bij uitzondering. Ik heb toen mijn keus laten vallen op ‘De Sint-Nicolaasavond’ van de Genestet,

[p. 682]

en 't is meegevallen, 't stuk sloeg in, er was aandacht van 't begin tot 't eind en mijn auditorium heeft er aan gesmuld. De student heeft het gewaagd ‘de Kleine Johannes’ van van Eeden te behandelen. Ik bewonderde zijn moed, maar wanhoopte aan het welslagen. Doch zie! het boeide de landweer, het verveelde de lui niet, 't was hun niet te sentimenteel, niet te hoog, niet te zonderling, niet te kinderachtig, niet te fijn, ze genoten ervan als kleine kinderen van een sprookje. Dat heeft ons wel moed gegeven voor 't vervolg. Maar! Wat moeten we nu kiezen? We willen toch liefst Nederlandsche letterkunde geven? Nog een paar maal is er wel wat geschikts te vinden, maar dan?

De sergeant heeft gelijk. Er is in onze letterkunde geen dichter of schrijver die volksdichter of volksschrijver geworden is. Noem vrij tal van onze zoogenaamde groote dichters op, ze zijn allen veel te gekunsteld, veel te beredeneerd, ze dichten met hun verstand in plaats van met hun hart. Heije? Zeker, zeer verdienstelijk, maar altijd didactisch, men zou hem den onderwijzenden dichter kunnen noemen. Staring? Dat is een dichter die tracht te rijmen in raadselen. Tollens misschien? Maar welke bezieling gaat er uit van den dichter van ‘Wien Neerlandsch bloed?’ En dit is dan nog een zijner verhevenste liederen! Da Costa? een dichter bij de gratie Gods, doch te verheven en te moeilijk; Bilderdijk? hij verstond de kunst van dichten, maar is meestal te duister; Hooft, te beschaafd en te fijn, te hoofsch; Cats, de al te platte dichter of rijmelaar, te plat zelfs voor onzen volksaard; Huygens, die in puntdichten zijn fort zoekt, te gezocht; Beets; Cloos; Verteeg; Gorter; van Eeden; mevr. Roland Holst? O allen groote dichters, doch bij de modernen is de dichtkunst in woordkunst ontaard, wel schoon vaak, ongetwijfeld! maar boven de bevatting van 't groote publiek. De Genestet, die komt het ideaal nabij, hier en daar is hij volksdichter, maar over 't geheel eischt hij ontwikkelder lezers; Gouverneur ook slaat soms den volkstoon aan, doch gaf weinig. Neen, op wien we 't oog slaan, wiens poëzie we doorvorschen, een dichter die gezongen heeft van jeugd, liefde, hoop, vreugde, schoonheid, leven, hartstocht, smart, die de gansche rij van menschelijke aandoeningen heeft uitgestort in voor iedereen begrijpelijke, tot het volk in massa sprekende liederen, geweven uit schoone, verheffende, bezielende taal, een groot volks-dichter hebben wij nooit gehad en missen wij heden ten dage. Zoo'n dichter zong het Princelied ('t Wilhelmus van Nassaue), maar dit is slechts één zang. Zulk een dichter bezat Duitschland, of liever, daar zulke kunstenaars onsterfelijk zijn als de Goden van den Olympus, mag, neen moet ik zeggen: zoo'n volksdichter bezit Duitschland in Johann Christoph Friedrich von Schiller (1759-1805).

Misschien zal de lezer (es) zeggen: En Göthe dan? Göthe was (is) toch grooter dichter! Vermoedelijk wel, maar Schiller leeft in de harten en op de lippen van het Duitsche volk, van de hooge toppen der Alpen tot de vlakke marschen en lage stranden der Noord- en Oostzee, van den Rijn tot aan den Weichsel en Pregel. Schiller dichtte ongekunsteld over alles wat zijn gemoed ontroerde, hij gaf zich zooals hij was; in zijn jeugd met al zijn gebreken, maar ook met zijn gloed, zijn vuur, zijn hartstocht, zijn ongebreidelde en soms buitensporige fantasie; hij werd man en zijn onstuimige hartstochten legden zich als de golven der zee na den storm, ook dit bezong hij; Schiller heeft de Sturm- und Drangperiode doorgemaakt, zooals elk die in zijn leven ondergaat - en hij schiep ‘die Räuber;’ ouder geworden werd hij wijs, de smart, het leed louterde zijn hart en leerde hem 's levens kern - herb ist des Lebens innerster Kern - kennen, hij klaagt dan in zijn zangen over het verloren paradijs.

In de dagen zijner jeugd bruisen en klateren, jubelen en schateren zijn liederen als blijde leeuwerikszangen, zij schallen van vreugde, van vriendschap, van liefde, van schoonheid, van muziek, van genot: An die Freude, an Laura, die Freundschaft, die Blumen, Elysium, an den Frühling, an Minna, der Triumph der Liebe, maar dan - ach! dan komt de Klacht, al het wereldsche is immers alleen maar goed voor de kortzichtigen:

Auch ich war in Arkadien geboren,

Auch mir hat die Natur

An meiner Wiege Freude zugeschworen;
Auch ich war in Arkadien geboren,

Doch Tränen gab der kurze Lenz mir nur.’

met het schoone slot:

‘Zwei Blumen blühen für den weisen Finder,

Sie heissen Hoffnung und Genuss.

Wer dieser Blumen eine brach, begehre

Die andre Schwester nicht,

Geniesse wer nicht glauben kann. Die Lehre
Ist ewig, wie die Welt. Wer glauben kann, entbehre!

Die Weltgeschichte ist das Weltgericht.

Du hast gehofft, dein Lohn ist abgetragen,

Dein Glaube war dein zugewognes Glück.’

[p. 683]

En dan:

‘Die Götter Griechenlands.

Da ihr noch die schöne Welt regiertet

An der Freude leichtem Gängelband, Venus Amathusia!’

Verder:

‘Schöne Welt, wo bist du? Kehre wieder,
Holdes Blütenalter der Natur!’

en:

‘Ja, sie (nl. die Götter) kehrten heim, und alles Schöne,
Alles Hohe nahmen sie mit fort,
Alle Farben, alle Lebenstöne,
Und uns blieb nur das entseelte Wort.’

dan:

‘Was unsterblich im Gesang soll leben,
Muss im Leben untergehn.’

In ‘die Künstler’ de beroemde strophe:

‘Der Menschheit Würde ist in eure Hand gegeben,
Bewahret sie! Sie sinkt mit euch!
Mit euch wird sie sich heben!
Der Dichtung heilige Magie dient einem weisen Weltenplane,
Still lenke sie zum Ozeane der groszen Harmonie!’,

‘Mit euch wird sie sich heben!’ Dit is aan Schiller en het Duitsche volk bewaarheid. Schiller, zonder ooit een didactisch (leer-) gedicht gezongen te hebben, tenzij men ‘das Lied von der Glocke’ als zoodanig mocht beschouwen, is de opvoeder, de verheffer (niet de opheffer, zooals men in hedendaagsch Nederlandsch menigmaal leest) van het Duitsche volk. Iedereen in Duitschland kent zijn gedichten, althans voor een deel; in elk huisgezin ligt Schiller's Wilhelm Tell; allen kennen Der Ring des Polycrates; die Kraniche des Ibykus; der Taucher; der Gang nach dem Eisenhammer; der Handschuh; das Lied von der Glocke; Würde der Frauen: Ehret die Frauen! sie flechten und weben himmlische Rosen ins irdische Leben, enz.; der Kampf mit dem Drachen; der Jüngling am Bache; des Mädchens Klage; das Mädchen aus der Fremde. Waarom? Omdat alles zoo eenvoudig, klaar, duidelijk, zoo algemeen menschelijk is; omdat - waar Schiller verhaalt - hij dit doet met gloed en fantasie, met schoone schildering en nooit, tenzij het onderwerp het eischt, in onbegrijpelijke, duistere taal; omdat hij het algemeen menschelijke krachtiger, schooner of dieper, heftiger voelde dan de groote massa en dit algemeen menschelijke dus ook uitzong in krachtige, schoone, soms ook gloeiende strophen. Hij was zich niet bewust voor 't volk te zingen, hij zong als de nachtegaal, omdat hij zingen moest, omdat zingen zijn natuur was. En hij zong zich uit, hij zong niet van anderen, hij zong zich zelf. Maar dit was zoo'n rijke bron, dat geheel het Duitsche volk zich er aan laaft. Schiller leest men op school, Schiller doet op zedel[ij]k gebied meer voor de jeugd dan de Duitsche schoolmeesters met elkaar, hij is de grootste moreele opvoeder van het Duitsche volk.

Lang geleden reisde ik eens per spoor en trof in den trein een Duitscher aan, met wien ik in gesprek raakte. 't Bleek dat hij uit Duitsch-Zwitserland geboortig was. Hij was matroos en had zich voor de eerste maal te Triëst ingescheept. En ik informeerde: Kent u den Wilhelm Tell van Schiller? En hij: Ob ich den Tell kenne!? Nun ja, den lasen wir ja in der Schule en hij zei op: ‘Wir wollen sein ein einzig Volk von Brüdern, In keiner Not uns trennen und Gefahr; Wir wollen frei sein wie die Väter waren, Lieber den Tod! als in der Knechtschaft leben. Wir wollen trauen auf den höchsten Gott Und uns nicht fürchten vor der Macht der Menschen.’ (Uit de Scène op de Rütli). En vervolgens: ‘So, wie wir drei Männer jetzo, unter uns die Hände zusammenflechten, redlich ohne Falsch, So wollen wir drei Länder auch, zu Schutz und Trutz, Zusammenstehn auf Tod und Leben (Stauffacher tot Walther Fürst en Melchthal). Het bleek mij verder dat hij den geheelen Tell kende en vele passages reciteerde hij nog. Nu ja, Tell is dan ook de Zwitsersche vrijheidsheld en de leerplicht duurt in Zwitserland (gelijk in Duitschland) tot het veertiende jaar. En waar hebben wij zoo'n pakkend verhaal van onzen strijd voor de vrijheid, die toch waarlijk schoon is en juist geschikt voor een heldendicht en stof bevat voor menig boeiend tooneelspel.

Hoe populair Schiller in Duitschland is, blijkt ook uit het groote aantal parodieën van zijn gedichten, b.v. op ‘Das Mädchen aus der Fremde’ (= De Lente). Die parodie is zoo onkuisch, dat men ze niet kan neerschrijven. Op de algemeene bekendheid van het Duitsche volk met Schiller's werken speculeeren ook de Duitsche humoristen. Zoo b.v. Otto Ernst in ‘Das vierbeinige Geschenk’, waar hij op den hond doelende zegt: ‘dieser Ritter wird künftig ungemeldet vorgelassen’ (uit Don Carlos, tooneelstuk); ‘Und das Antlitz noch, das bleiche nach dem Fenster sah,’ ook van den hond, die zijn jonge meesteres in den trein, zoover hij kan, met zijn blikken

[p. 684]

volgt (Uit Toggenburg, een van Schiller's gedichten).

't Is niet anders: 't volk speelt, dolt graag met hetgeen het het liefst heeft. Zoo worden zelfs op de edele eerste jonge liefde van den volwassen knaap voor de jonkvrouw, die hij ‘mit züchtigen, verschämten Wangen wie ein Gebild aus Himmelshöhn’ voor zich ziet, glossen gemaakt. Waar Schiller zegt: ‘das Schönste sucht er auf den Fluren, (womit er seine Liebe schmückt’), ziet men een soldaat afgebeeld, die op de deel (dorschvloer) een frissche boerendeern in de wangen knijpt. En toch, is ooit ‘der ersten Liebe goldne Zeit’ schooner, en tegelijk voor elk begrijpelijk, beschreven dan in deze strophe:

‘Da fasst ein namenloses Sehnen
Des Jünglings Herz, er irrt allein,
Aus seinen Augen brechen Tränen,
Er flieht der Brüder wilden Reih'n.
Errötend folgt er ihren Spuren
Und ist von ihrem Gruss beglückt,
Das Schönste sucht er auf den Fluren,
Womit er seine Liebe schmückt.
O zarte Sehnsucht, süsses Hoffen,
Der ersten Liebe goldne Zeit!
Das Auge sieht den Himmel offen,
Es schwelgt das Herz in Seligkeit;
O, dass sie ewig grünen bliebe,
Die schöne Zeit der jungen Liebe!’

Trouwens, het geheele ‘Lied von der Glocke,’ het leven van den mensch samenvattend in enkele hoofdmomenten, is zoo duidelijk, en tegelijk zoo verheven en toch volkomen uit de werkelijkheid gegrepen, dat het Göthe's woorden: ‘Greift nur hinein ins volle Menschenleben, Ein jeder lebt's, und jedem ist's bekannt, Und wo ihr's packt, da ist es interessant’ op de treffendste wijze illustreert. Hoe kort en juist zijn de levensstaat van man en vrouw - zooals men de plichten der huisvrouw vroeger algemeen opvatte - saamgevat in de bekende woorden:

‘Der Mann muss hinaus ins feindliche Leben,
Muss wirken und streben, und pflanzen und schaffen,
Erlisten, erraffen, muss wetten und wagen,
Das Glück zu erjagen, enz.’

‘Und drinnen waltet die züchtige Hausfrau,
Die Mutter der Kinder,
Und herrschet weise im häuslichen Kreise,
Und lehret die Mädchen und wehret den Knaben,
Und reget ohn' Ende die fleiszigen Hände, enz.’

Hoe keurig en duidelijk is in hetzelfde gedicht de macht van 't vuur beschreven, neen geschilderd! Lees ook van ‘den ungeheuren Brand.’ Waar zou ik eindigen, als ik al dat voor iedereen treffende en aangrijpende wilde aanwijzen?

Maar die Räuber dan? Onzedelijk, nietwaar? Ziet ge dan niet dat het is de jonge Schiller, die zijn jeugd openbaart, alles uit, wat daar woelt en bruist en kookt in 't jonge hart? Die Räuber is het Duitsche volk dierbaar. Schildert het niet het opbruisende gemoed, de driften die een onbluschbaren brand ontsteken? Ja, hooger staat de trilogie Wallenstein, volmaakter is Luisa Millerin of Kabale und Liebe, maar als monument der jeugd, als een levende schilderij van de hartstochten, die het hart van den jongeling in zijn Sturm- und Drangperiode doen koken en gloeien, is die Räuber eenig.

Zoo staat Schiller thans nog, ruim een eeuw na zijn verscheiden, midden in het Duitsche volk als een weldoener, een moreel opvoeder. In dit opzicht overtreft hij den genialen Göthe, ‘der ihm als Dichter überlegen ist.’

Deventer.

C. GROUSTRA.