De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Moreele en intellectueele evolutie.

Sinds lang 's het een strijdpunt geweest of de sociale evolutie, de ontwikkeling der menschheid als één geheel beschouwd, een gevolg is geweest van een veranderd, verteederd gemoedsleven, dan wel van een gestadige toename van het intellect.

De menschheid ontwikkelt zich als één groote Ik-heid.

Evenals in den modernen oorlog de soldaten heen en weer trekken, lijden en strijden, terwijl zij ternauwernood weten wat er voorvalt en zonder de bedoelingen van het groote stafkwartier te begrijpen, zoo ook weten de individu's van het reusachtige menschen-legioen nauwelijks wat er geschiedt en kennen evenmin het plan van den geheimnisvollen veldtocht, evolutie genaamd. Het individu gaat in de groote massa verloren.

‘Zoo schijnt iedere druppel van een waterval een eigenzinnig wegje te nemen - maar op afstand ziet men de watermassa vallen, in bijna onveranderlijken vorm.’

In het Groote Plan, waarin ieder individu zijn taak te vervullen heeft, past elke daad, elke misdaad, elke genegenheid en iedere haat. ‘Men kan meenen, door een eigenbedacht plannetje, de menschen te kunnen veranderen of te verbeteren, doch alleen, indien dat streven in het Groote Systeem past, is zulks mogelijk.’

Treffend vinden wij deze denkbeelden terug in de, door de ‘officieele’ wetenschap zoo zeer versmade, occulte wetenschappen, met name de Theosophie, of liever de Theosophische Wijsbegeerte, waar in de z.g. Karmische Wet deze beginselen zijn neergelegd als eene uitbreiding of generalisatie der Wet van het behoud der energie.

Plastisch doch pakkend zegt van Eeden, in een betoog ter bestrijding van de intellectstoename als oorzaak der sociale evolutie:

‘Hoe vernederend de gedachte ook moge schijnen, wij moeten er ons aan wennen, dat wij allen onvermijdelijk de dienaren zijn der statistiek. Als wij trouwen, een misdaad begaan, een adres op een briefkaart vergeten te zetten, of een eind maken aan ons leven - hoe toevallig en eigenmachtig die daden ook mogen schijnen, zij vullen toch allen het cijfer aan, dat de statistiek als constant voor dergelijke daden aangeeft. Welke bijzondere drijfveeren moet een man van beneden de 30 jaren bewegen om een dame van boven de 60 tot echtgenoote te kiezen! Toch bedroeg het aantal dergelijke huwelijken in eenzelfde volk gedurende vele jaren achtereen bijna onveranderlijk twee op elke 10000. (België van 1841-'58). Hoe weinig weet het individu, dat op 't oogenblik weder gereed staat, waarschijnlijk na veel overwegingen, zulk een buitensporigheid te begaan, dat op hem gewacht wordt in de statistiek-bureau's als de ontbrekende zooveelste man.

Zulke feiten leeren ons, dat wij met ons gevoel van persoonlijke onafhankelijkheid, ons zelfs in de schijnbaar willekeurigste handelingen nimmer kunnen onttrekken aan den invloed van groote gemeenschappelijke oorzaken, die op de geheele menschheid werken. Evenals alle onze medemenschen zijn wij het gevolg van onze voorgangers en niemand kan zich losmaken, zelfs in zijn nietigste, eigen machtigste daden, uit dat groote verband.... ik bedoel niet dat het individu machteloos zou zijn tegenover den gang der ontwikkeling, maar hij is als een enkel man op een groot schip, dat voortdrijft met den stroom van een snelvlietend water. Hij kan de vaart van 't schip niet stuiten, noch vertragen, - hij kan het evenmin doen omkeeren of laten varen naar zijn zin. Doch hij kan, zoo hij goed toeziet en het vaarwater kent en het schip, ook met zijn geringe krachten merkbaren invloed hebben op den gang van 't vaartuig

[p. 650]

en het veilig heensturen langs klippen en ondiepten.’

Velen zijn de richting toegedaan dat de evolutie, voorzoover die verloopen is sedert den tijd dat de historisch-oudste volken nog verkeerden in het beginstadium hunner beschaving, te danken is aan allengs betere waarneming, die voerde tot een beter begrip en dat dit ten slotte leidde, op utiliteitsoverwegingen, tot verzachting der zeden. Aldus zou de kennis, de wetenschap der menschen, door vermeerderd inzicht, uit eigenbelang dus, de menschheid eene zeden-veredeling hebben opgedrongen.

Toch valt tegen hunne opvatting veel in te brengen en schijnt het veeleer dat veredeling van het gevoelsleven, met als voornaamste factor het mededoogen, de ware oorzaak der evolutie is geweest. Veel dat wij meenen te weten is slechts een gevoelsuiting, eene intuïtie, die langzamerhand, in de opeenvolging der generaties eerst ontwaakt en daarna manifest geworden, zich ten slotte voordoet als een weten.

‘Men zegt thans te weten dat alle menschen als gelijke geboren worden en gelijke rechten bezitten. De kwestie is echter deze: dat ons gevoel ons zegt dat dit zoo behoort te zijn, doch de wetenschap leert ons dit zeker niet, ‘integendeel’, zegt van Eeden in eene verhandeling over ‘Verstand en gevoel in de sociale evolutie’, waarin hij dit, zoowel als nog eenige straks te noemen voorbeelden, nader toelicht.

Juist de nieuwere wetenschap heeft met nadruk de erfelijkheid van moreele zoowel als van physieke eigenschappen bewezen; dat dus elk mensch in zijn lotsbestemming en in al zijne eigenschappen van zijne voorouders afhangt, met als gevolg dat het eene menschenkind een leven tegemoet gaat van groote stoffelijke of geestelijke welvaart en het andere gedoemd is een leven van kommer en ellende te eindigen zonder ooit door het gelukszonnetje te zijn beschenen.

Als dit dan de consequentie is van de door de wetenschap bewezen erfelijkheidswetten, wordt dan daardoor het recht op evenveel geluk voor allen bewezen? Neen, het is zuiver 't gevoel, de intuitie die ons dat ingeeft.

Het eerste der bovenstaande voorbeelden om aan te toonen dat de vooruitgang, de ‘verteedering der menschheid,’ niet op logische wetenschappelijke gronden geschiedde, doch 't gevolg was van eene spontane uiting van een groeiend mededoogen, toont ons hoe de kindermoord, thans door iedereen als een afschuwelijk misdrijf beschouwd, bij de volken der oudheid (zelfs de beschaafde) en de huidige natuurvolken, geoorloofd en zelfs eene gewoonte was.

Men vindt verhaald ‘hoe het kind, onmiddellijk na de geboorte, door de vroedvrouw, aan des vaders voeten gelegd, gedood werd, door het onverzorgd aan weer en wind bloot te stellen, indien het niet onmiddellijk door den vader werd opgenomen.’ Dat dit thans niet meer geschiedt, komt niet door logische verstandelijke overwegingen, want er is genoeg gepraat en geschreven over vrees voor overbevolking. Alleen een verandering, werkelijke verandering van het menschelijk gevoel is er de oorzaak van.

Evenzoo is het tweede voorbeeld, de afschaffing der slavernij, geen goed beredeneerde en met overleg gepleegde handeling geweest. In sommige landen heeft zij voor de welvaart, aanvankelijk, zeer nadeelige gevolgen gehad (Zuid-Amerika), doch een idieele drang, de zuiverste intuïtie, dwong de menschheid ertoe.

De afschaffing van de doodstraf was een daad van humaniteit, niet het resultaat van vermeerderde kennis en eerst veel later constateerde men de gunstige gevolgen (verminderde criminaliteit).

De evolutie der menschheid op geestelijk en die op meer stoffelijk gebied hebben geen gelijken tred gehouden. Het schijnt wel dat dit niet goed mogelijk is. Althans het is opvallend dat de Oostersche volken, die zich veel meer toelegden op hunne zedelijke belangen, wier voormannen, reeds in de oudheid, schatten van wijsheid hebben verkondigd en verzameld (van welker bestaan de gemiddelde Europeaan zelfs niet het flauwste besef heeft) in stoffelijken vooruitgang achter gebleven zijn bij de Westersche volkeren, die speciaal op meer materialistisch gebied zich ontwikkelden.

Het is waar, de ‘Westersche’ evolutie heeft wonderen gewrocht en men moet wel ziende blind zijn om de Papoea's de gelijken der Europeanen te noemen. Papoea's en Germanen zijn echter toch gelijken geweest, hebben beschikt over ongeveer gelijke hulpmiddelen en hoe groot is thans het verschil!

Toch is de achterstand der geestelijke, moreele evolutie t.o. der meer stoffelijke een gemis, een groot gemis, ten slotte leidende tot onbevredigdheid, doch bovenal tot de overheersching van het kwade over het goede.

[p. 651]

Ja, zelfs de huidige oorlog is er het bewijs van. De motieven, die tot de ontknooping van dit vreeselijk drama geleid hebben, zijn immers van de meest grof-stoffelijken aard. Indien het gemiddelde moreele pijl der Westersche volken, door meer geestelijke evolutie eene zoodanige hoogte had bereikt dat niet in de eerste plaats de materieele belangen het middelpunt vormden van allen arbeid en alle denken, dan was het bestaan van eene moderne diplomatie eene onmogelijkheid geweest.

Toch is er een kentering merkbaar. Het getal dergenen, die meenen dat er iets meer is dan ‘kracht en stof’, neemt toe, vooral onder de meer ontwikkelden. De daarbij door velen ingeslagen weg is een zeer bijzondere. Het is voor hen niet meer de streng dogmatische of meer liberaal getint officieele Christelijke leer, die het uitgangspunt is geworden voor een ernstige overpeinzing van de vraag: bestaat dat Iets, dat wij niet kennen en toch is?

Voorzeker, feitelijk is er niemand die dat gevoel geheel mist, doch velen hebben het zich zelve gemakkelijk gemaakt door met het woord de Rede, of de Natuur, zich van de zaak af te maken.

De bovenbedoelde richting dan wil zich baseeren op onderzoek, op feiten die, door middel der z.g. occulte wetenschappen, tot onze kennis komen.

Men meene niet dat de kennis dier feiten en hunne wijsgeerige beteekenis iets nieuws is. In de, daarop betrekking hebbende, studie-werken zal men vinden dat voor duizenden jaren dit alles reeds bij de oude Indische volken bekend was, doch de verbreiding dier kennis in het Westen is tegengehouden door de eenzijdigheid der officieele wetenschappen, wier apostelen nu eenmaal gewend zijn met een ‘medelijdend’ glimlachje hun schouders op te halen over ‘dat gedoe’.

Men kan hun echter tegemoet voeren dat onder hen, die op dit gebied hoogst belangrijke bijdragen hebben geleverd, namen genoemd kunnen worden van mannen die een reputatie te verliezen hebben of hadden, zooals Wallace, Richet, Aksakow, de Rochas, e.a.

Maar dan glimlachen zij maar weer ‘wijsgeerig’ en zwijgen, doch onderzoeken niet.

De toenemende aanhang dier occulte wetenschappen, waaronder de Theosophie eene eerste plaats bekleedt, is een hoopvol teeken, omdat zoovele ontwikkelden, die hun geestelijke behoefte niet bevredigen kunnen door ijs-koude dogma's over uitverkiezing of door zalvende preeken van deftige dominees, daardoor in de gelegenheid zijn door eigen onderzoek en studie het geestelijk peil van henzelve en van hunne omgeving, te verheffen.

Het is geen ongemotiveerd optimisme, om te verwachten dat in de toekomst de moreele evolutie in de Westersche wereld eens eene gelijke hoogte zal bereiken als de meer stoffelijke intellectueele. Alleen, hoe lang nog?

C. VAN BEMMEL, Arts.

Bleskensgraaf, 2 Januari 1916.