De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

[p. 572]

De slag bij Oudenaarden.

Machiavelli schreef in zijn: ‘Discorsi sopra la prima decade di Tito Livio: Le vulgaire se trompe en affirmant que l'or est le nerf de la guerre. Les Grecs ont-ils dompté les Romains, et de nos jours encore le duc Charles a-t-il vaincu les Suisses? Non. Ils nous ont prouvé tous que le nerf de la guerre n'est pas l'or; c'est la valeur du soldat. C'est avec le fer et non avec l'or qu'on fait la guerre. Quand on songe à l'oeuvre accomplie par les Romains, tout l'or du monde n'y eût pas suffi, s'ils avaient voulu vaincre par l'or et non parle fer. Comme ils combattirent avec le fer, l'or ne leur manqua jamais. Ceux qui les craignaient l'apportaient dans leur camp. L'or ne donne pas les bons soldats, les bons soldats suffirent bien à trouver l'or.

Fais la guerre, comme disent les Français, courte et bonne. Les Romains n' entraient jamais en campagne qu' avec de très grosses armées; aussi ont-ils expédié en très peu de temps toutes leurs guerres contre les Latins, les Samnites, les Toscans. La guerre à peine déclarée, ils s'élançaient avec toutes leurs forces au devant de l'ennemi, livraient bataille aussitôt et, vainqueurs, imposaient leurs conditions.’

De absolute juistheid van deze woorden werd zoowel begrepen door Napoleon als door het Duitsche legerbestuur vanaf den slag bij Jena. Niet zeer lang geleden schreef een Fransch schrijver: ‘Comme tous les pays très riches, l'Angleterre croit encore qu'avec de l'or une nation peut se procurer l'armée dont elle a besoin.’ De tegenwoordige oorlog heeft ook de Engelsche staatslieden doen inzien dat dit niet gaat, hoogstens gaat dit voor expedities, niet voor een ernstigen oorlog.

De Duitschers geven niet toe, dat zij dit pas inzien na Jena. Frits Bloy zegt, dat het Duitsche volk altijd het oorlogsvolk bij uitnemendheid was en dat de Duitschers niet minder dan zeven maal de Europeesche beschaving gered hebben. De eerste veldslag waarop hij doelt was die in het Teutoburger-Woud, de zevende die bij Waterloo. Maar pas door Sadowa en Sedan nam Duitschland de plaats in die het toekomt.

Wir sind von des Donnerers Heldengeslecht,
Wir wollen das Weltall erben;
Das ist alte Germanenrecht
Mit dem Hammer Land zu erwerben.

In den tijd van de oude Germanen ging bovengenoemde Machiavellistische meening volkomen op. Persoonlijke moed was alles. Ook nu is die nog veel waard. Volkomen waar is, dat ‘les armes nouvelles sont presque sans valeur aux mains des soldats au coeur faible, et cela quelque soit leur nombre.’

Maar boven persoonlijken moed moet in de tegenwoordige oorlogen gelet worden op het opperbevel. Ook een leger bestaande uit buitengewoon moedige soldaten is niets waard als het opperbevel niet deugt.

De slag bij Gravelotte-Saint-Privat ware een schitterende overwinning geweest voor de Franschen, indien slechts Bazaine zijn moedige Franschen goed had weten aan te voeren. Na de vernietiging der Pruisische Garde voor Saint Privat was het met het Duitsche leger gedaan, indien Bazaine de Fransche Garde, gesteund door de reserve-batterijen van Bourbaki, had doen aanvallen. Dat erkent niet slechts Ollivier, maar ook Duitsche schrijvers als Scherr, Goltz, e.a. Scherr erkent, dat de zouaven van Jeanningros, de grenadiers van Picard en de voltigeurs van Deligny de beslissing hadden kunnen brengen indien Bazaine een geniaal generaal ware geweest. Maar Bazaine was niet de man ‘der den Augenblick ergreift.’

Zoo was het ook in den slag bij Oudenaarden.

De Duc de Bourgogne betreurde het zeer dat hij geen deel kon nemen aan den oorlog, daar de Koning hem geen commando gaf. In een zijner brieven, die van 6 Februari 1795, lezen wij: ‘Ce qui me fait-beaucoup de peine, c'est que je ne vois par les occasions favorables pour y prendre moi même une part de plus près que celle qu'on y prend d'ici, mais il faut agir avec prudence et vivre d'espérance, me reposant sur la sagesse du Roy et le désir qu'il a de me faire instruire et de contribuer à m'acquérir quelque réputation, ce qui ne se peut faire que par les faits.’ Deze brief schreef hij in 1705 aan Philips de Vijfde, maar eerst in 1708 zien wij hem aan het hoofd van het leger in Vlaanderen.

De 13 Augustus 1707 schreef de Hertog aan zijn broeder: ‘Je ne dois pas estre plus longtemps, mon très cher frère, sans vous faire part de ma joye, et je croysque l'amitié que vous avez pour moi vous la fera ressentir. Le Roy m'envoye commander l'armée qui doit s'assembler au commencement du mois prochain, et j'espère que, si les ennemis m'y attendent, on pourra les faire repentir de leur grande entreprise. S'ils s'en retournent,

[p. 573]

nous en serons délivrés, et le bien de l'Etat doit toujours aller avant tout intérest particulier.’

Hem was namelijk opgedragen den Hertog van Savoye, die Toulon reeds belegerde, te verjagen. Toulon verdedigde zich echter zoo goed en het vijandelijke leger werd zoo geteisterd door ziekte, dat de vijand besloot terug te trekken, zoodat de Duc de Bourgogne overwinnaar was, zonder dat hij Parijs verliet.

De 30 April 1708 deelde de Koning aan de Hertogin de Bourgogne mede, dat de Hertog met zijn broeder, de Hertog de Berry, naar het leger in Vlaanderen zou vertrekken. Hij zou daarover het opperbevel aanvaarden met Vendôme onder zijn bevelen. De Hertog was zeer verblijd met dat besluit. Hij schreef zijn broeder: ‘Vous comprenez aisément quelle est ma joye. Ce m'est un grand plaisir, après une interruption de quatre années entières, de me voir en quelque sorte rentrer dans le service et ne pas toujours demeurer inutile à Versailles, Marly ou Fontainebleau.’

Vendôme was een zeer eigenaardig man. Zeer losbandig, was hij een der weinigen uit dien tijd, die geen de minste notitie van den godsdienst nam. Toen hem verweten werd dat hij nooit de preeken van Pater Séraphin bijwoonde, antwoordde hij: ‘qu'il ne sauroit aller entendre un homme dire tout ce qui lui plaisoit sans que personne eût la liberté de riposter.’

Hij was inderdaad een der schitterendste generaals van zijn tijd en bijzonder bemind, zoowel bij het volk als bij zijn soldaten. In Ie Chansonnier français lezen wij, hoe voor zijn benoeming als opperbevelhebber van het leger in Vlaanderen men zong:

Voyez combien nostre illustre Vendôme
Vous a déjà remporté de combats,
Si vous voulez sauver vostre royaume
Vostre sang seul peut marcher sur vos pas.

Toen hij na de nederlaag bij Ramilies te Parijs kwam werd hem een grootsche ovatie in de Opera gebracht. De geheele avond hoorde men slechts een Vive Vendôme.

In een der liedjes van dien tijd lezen wij:

Le fils de Gabrielle
Arrive dans ces lieux
Une gloire immortelle
Le rend égal aux dieux.
Les coeurs à son passage
Volent aujourd'hui,
Et c'est le seul hommage
Digne de lui.

terwijl La Fontaine van hem zeide:

Prince qui faites les délices
Et de l'armée et de la cour,
Du vieux soldat et des milices
Et de tout la gent qu'assemble le tambour.

Men begrijpt, dat de positie van den jongen onervaren Hertog de Bourgogne als opperbevelhebber, met den vroegeren, zoo populairen opperbevelhebber Vendôme onder zich, niet benijdenswaardig was.

Fénélon had reeds vroeger gewezen op het verkeerde om Vendôme in een leger als bevelhebber te plaatsen met of onder den Hertog de Bourgogne. Ook Saint Simon en Beauvillers keurden het besluit van den Koning af, zoowel in het belang van den Hertog de Bourgogne, als in dat van Frankrijk. Saint Simon voorspelde oneenigheid tusschen beide generaals en ook ‘que le plus fort perdroit le plus faible, et que le plus fort serait Vendôme, que nul frein, nulle crainte ne retiendroit.’ Hij voorspelde ook hoe het geheele leger Vendôme zou trouw blijven en huldigen tegenover den Hertog de Bourgogne. ‘Vous verrez M. de Vendôme en sortir glorieux, et Mgr. le Duc de Bourgogne perdu, et perdu à la Cour, en France et dans toute l'Europe.’

In de Memoirs of John Duke of Marlborough door Coxe leest men ook, dat de Engelsche Minister Godolphin het eens was met Marlborough, dat de benoeming van den Hertog van Bourgogne tot opperbevelhebber gunstig voor het Engelsche leger was. Alleen Beauvilliers geloofde, dat de komst van den Hertog de Bourgogne een gunstige invloed zou uitoefenen op den geest van de troepen.

De Hertog de Bourgogne begon met onmiddellijk besprekingen te houden met Bergeyk en met Puységur, die Vlaanderen goed kenden. Een conferentie met Vendôme zelf ging moeilijker. Die vond zoo iets niet noodig. Daarom zond de Koning Bergeyk, Puységur en Chamley naar Vendôme om hem met de bedoelingen van den Koning in kennis te stellen. Deze heeren vonden hem in een salon bij Crozat. Toen zij hem mededeelden waarom zij kwamen was het eenige antwoord, dat hij wel op tijd bij zijn corps zou zijn en daar beter over alles kon oordeelen dan hier, waarna hij de heeren verder negeerde en zich met zijn vrienden bemoeide. Woordelijk zeide hij: ‘Monsieur, je suis venu ici pour me reposer et non pour parler d'affaires; nous verrons quand nous serons sur les lieux.’

Te Valenciennes ontmoette de Hertog de

[p. 574]

Bourgogne Vendôme voor het eerst. Met zijn leger was hij zeer ingenomen. 29 Mei schreef hij toch: ‘L'armée ici est très belle, et de très bonne volonté, et M. de Vendôme n'en a pas moins de trouver une occasion de combattre les ennemis.’

Marlborough zoowel als Godolphin zagen zeer goed in, dat het spoedig tot een beslissend gevecht moest komen, omdat zij wisten hoe de Hertog de Bourgogne er naar verlangde om zich te onderscheiden. Dit kwam bijzonder goed met de wenschen van Marlborourgh overeen.

Inderdaad was het Fransche leger, 131 bataillons en 206 escadrons sterk, van uitstekende hoedanigheid.

Onder de aanvoerders vinden wij beroemde namen zooals d'Artagnan, Biron en Saint Hilaire.

De Koning had echter een van beide Generaals, òf Vendôme òf de Hertog de Bourgogne tot opperbevelhebber moeten benoemen. Doch zooals hij handelde waren ze het nu beiden. De Hertog de Bourgogne kreeg bevel zich te schikken naar Vendôme: ‘lorsqu'il s'y opiniâtreroit’. Vendôme ontving een schrijven van den Koning, waarin geschreven stond: ‘Je mande au Duc de Bourgogne que vous lui ferez voir la lettre que je vous écris, qu'il doit par ses sentiments et l'envie qu'il a de contribuer au succès de cette campagne lever par luy-même les difficultés qui pourraient luy paraître plus grandes qu' à vous et se laisser conduire, après avoir pris sur luy de d'efférer à vos sentimens, étant persuadé, que vous ne commettrez pas sa personne ny sa gloire, qui sont devenues inséparables des intérêts de l'Etat.’

Met dit schrijven was Vendôme opnieuw tot opperbevelhebber benoemd.

In den begin ging alles goed. Het Fransche leger rukte op naar Brussel en nam posities in bij Braine l'Alleud voor het bosch van Soignes, terwijl Marlborough met zijn leger voor Brussel lag. Beide legers lagen vlak bij elkander hoogstens op een afstand van drie à vier duizend meter, zoodat de Franschen slechts behoefden op te rukken om bij Waterloo in 1708 een overwinning te behalen, die het daar in 1815 niet vinden kon. Vendôme was echter erg lui, vond het wel geschikt daar te blijven zonder iets te doen, zoodat Marlborough gelegenheid kreeg Prins Eugenius van den Moezel te laten komen ter versterking van zijn te zwak leger.

Vendôme vatte daarop het plan op Huy te belegeren, de Hertog de Bourgogne keurde dit plan niet goed, evenmin als de Koning. Daarop wenschte Vendôme een aanval op Brussel te wagen, doch dit vond de Hertog de Bourgogne te gewaagd. Hij schreef aan Chamillart; ‘Vous savez que la confiance de M. de Vendôme le porte à croire facile tout ce qu'il désire.’ Vendôme zelf schreef aan den Koning dat de Hertog zijn plannen niet goedkeurde niettegenstaande hij zeker van welslagen was. Maar ondanks dat schrijven weigerde de Koning zijn toestemming te geven. Daarop bleef het Fransche leger weken achter elkander werkeloos liggen De vrome Hertog de Bourgogne hield daarop o.a. den 7 Juni eene processie te Braine Alleud. In de Mercure de France werd die processie beschreven en daaraan toegevoegd: ‘Le matin de ce même jour, Milord Marlborough, accompagné de plusieurs officiers, généraux et escorté de cinq cent chevaux de piquet, alla reconnoitre les passages et le terrain le long de la Dyle.’ Het viel de Mercure evenmin als den Hertog zelf in, dat aan het front het beter is verkenningen te doen dan processies te houden.

Op raad van Bergeijk werd nu een aanslag beproefd op Brugge en Gent. D'Artagnan zou met zijn corps die aanslag dekken, terwijl Chemerault met drie duizend man cavallerie en twee duizend grenadiers op Gent aanrukte. Zonder eenige moeite slaagde deze er in Gent te nemen, terwijl La Mothe met even weinig moeite Brugge wist te bezetten. De tijding van deze overrompeling veroorzaakte veel vreugde in Parijs, waar men nu al meende, dat Marlborough van de zee was afgesloten. Marlborough schreef het succes der Franschen toe aan de Hollanders, die ‘n'avaient su que se faire haïr.’

Toen echter kwam Eugenius met zijn leger Marlborough te hulp. Beide groote generaals waren het dadelijk eens over het te volgen krijgsplan. Het Fransche leger was zeer langzaam opgerukt naar de Schelde, waar het de 10 Juli aankwam, enkele mijlen verwijderd van Oudenaarden. Vendôme wenschte Oudenaarden te belegeren, terwijl de Hertog de Bourgogne daartegen was. De Koning moest weer beslissen. Die beslissing kwam, geen belegering, maar slechts een blokkade van Oudenaarde. Van al die verloren tijd maakten Marlborough en Eugenius gebruik; door een snelle marsch wisten zij een sterke positie in te nemen zes mijl van Oudenaarden tus-

[p. 575]

schen het Fransche leger en de Fransche grens. Hoewel daardoor een veldslag onvermijdelijk werd, kwam die nog voor beide partijen onverwacht. De slag bij Oudenaarden werd geleverd zonder dat een van beide partijen daartoe eenig plan had. Den 11 Juli vroeg in den morgen trok generaal Cadogan met 16 bataillons infanterie en acht escadrons dragonders over de Schelde door Oudenaarden. Meerdere bruggen werden over de Schelde geslagen, zoodat het Engelsch-Hollandsche leger tegen 12 uur bijna geheel aan den anderen oever der Schelde was aangekomen.

Zonder van die overtocht iets te weten deed het Fransche leger ook de overtocht over de Schelde op een afstand van 2500 meter van het Engelsch-Hollandsche leger. Toen de voorhoede onder Biron aan de overkant was gekomen, vonden zij daar tot hunne verwondering een sterke vijandelijke legermacht. Biron gaf bevel tot den aanval met de belofte dat Vendôme den aanval zou steunen.

Vendôme deed dit en was daarbij persoonlijk bijzonder dapper. Maar wat geeft dapperheid als beleid noodig is. Saint Hilaire was met zijne artillerie achtergebleven zonder eenige order. Gelukkig zond deze uit eigen beweging tien kanonnen en amunitie. Maar buitendien bleven vijftig bataillons en 125 escadrons buiten het gevecht, doordat zij geen bevelen ontvingen. Vendôme beweerde dat dit de schuld was van den Hertog de Bourgogne, die hem ondanks ontvangen bevelen niet te hulp kwam. Deze echter ontkende die bevelen ontvangen te hebben. Buitendien hadden de Franschen verzuimd de hoogte te bezetten oostwaarts van het dorp Oycke. Marlborough zag daarin een geschikte gelegenheid om de Fransche vleugel om te trekken en gaf daartoe bevel aan den ouden generaal Ouwerkerk. Ouwerkerk deed dit met de troepen onder bevel van zijn zoon Cornelis, Graaf Nassau Woudenberg op schitterende wijze. De Prins van Oranje en Generaal Oxenstiern onderscheidden zich bijzonder, evenals de cavallerie onder bevel van Ouwerkerk en Tilly. De Franschen onder den Hertog de Bourgogne verdedigden zich heldhaftig, maar moesten vluchten en weinig scheelde het of de Fransche Prinsen waren gevangen genomen.

Vendôme ontmoette den Hertog de Bourgogne temidden van de vluchtende troepen. Vendôme was woedend en toen de Hertog iets zeggen wilde, kreeg hij het bevel te zwijgen met de opmerking: ‘Qu'il se souvint qu'il n'étoit venu à l'armée qu' à condition de lui obéir.’

De Hertog was zoo verstandig in de gegeven omstandigheden den toestand niet te verergeren door een formeel krakeel tusschen de beide opperbevelhebbers en zweeg.

Vendôme wenschte den volgenden morgen met zijn geslagen leger den aanval te hervatten. Natuurlijk was dit onmogelijk en toen ook de Hertog van die meening was, kreeg hij te hooren: ‘Oh! bien, messieurs, je vois bien que vous le voulez tous. Il faut donc se retirer. Aussi bien, il y a longtemps Monseigneur, que vous en aves envie.’ De Hertog antwoordde wederom niets. Zonder dat Vendôme eenig bevel gaf aangaande de terugtocht, zelfs niet toen Puységur daarom vroeg, ging het leger in groote wanorde naar Gent. Een klein deel van het Fransche leger ontsnapte langs het kasteel van Beveren naar de Fransche grenzen.

De vluchtende troepen werden opgevangen door het corps van Berwick. Saint Hilaire slaagde er in zijn artillerie te redden, maar toch verloor het Fransche leger dien dag behalve zesduizend dooden en gewonden van 4000 tot 9000 gevangen. De Franschen noemen het eerste, de vijanden het laatste cijfer. Maar hoe het zij, Oudenaarden was voor het Frankrijk van 1708 een ‘désastre’ zooals Waterloo het was voor het Frankrijk in 1815.

Het gevolg van dien veldslag was het verloren gaan van Vlaanderen. Rijssel werd ondanks de dappere verdediging van Boufflers genomen, en ook Gent en Brugge gingen wederom verloren. Millot zeide naar aanleiding van den slag bij Oudenaarden: Parijs beefde en met rede.

Men weet hoe de vrede van Utrecht niet een weerspiegeling was van de door Frankrijk geleden nederlagen, maar hoe dit land, dank zij vooral den dood van den Duitschen Keizer Jozef en den val van het Whigministerie in Engeland, er nog zeer goed afkwam.

In den slag van Oudenaarden zien wij echter een oppermachtig Fransch leger, bestaande uit de beste troepen van Frankrijk, tegenover een veel minder krachtig leger, dat buitendien uit verschillende volkeren bestond. Het Fransche leger moest dus winnen en zou ook gewonnen hebben mits het opper bevel in goede handen was. Dat was het helaas niet. Twee opperbevelhebbers, die niet op de hoogte van hun taak waren en dan advies vroegen aan den Koning, die niet

[p. 576]

ter plaatse aanwezig was. Daarop moest een ramp volgen. Die ramp kwam en was Oudenaarden. De Franschen mogen nog dankbaar zijn dat een zoo groot deel van hun leger wist te ontkomen. Had Marlborough zijn maatregelen werkelijk superieur genomen, dan was niet één man van het Fransche leger naar Frankrijk ontsnapt, maar zou de capitulatie van Oudenaarden genoemd worden naast die van Ulm.

Machiavelli heeft dus gelijk, dat de soldaat moedig moet zijn, wil men resultaten bereiken, maar de aanvoering van den soldaat moet goed zijn, anders bereikt men niets anders dan dat de dappere soldaat noodeloos sneuvelt. Het is daarmede als met de superieure viool, die noodig is om werkelijk mooi viool te spelen, maar waarbij toch in de eerste plaats een goed violist noodig is. Een goed violist doet meer met een zeer slechte viool, dan een niet-violist met een zeer goede. Zoo doet de werkelijk superieure opperbevelhebber meer met een slecht, niet dapper leger, dan de inferieure generaal met een dapper leger. Oudenaarden is een der bewijzen van de waarheid van dezen stelregel.

P.J. DE BRUÏNE PLOOS VAN AMSTEL.