De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Spreekwoorden en Ziekte.

Leeken zijn bijzonder knappe menschen. Op ieder gebied zijn zij op de hoogte, beter dan de zoogenaamde vakmenschen, zoodat overal en altijd de beste stuurlui aan den wal te vinden zijn.

Zoo is het dus ook op medisch gebied. Daar leeken echter slechts hoogst zelden de resultaten van hunne diepe overpeinzingen te boek stellen, vergenoegen zij zich er mede hunne ervaringen aan elkaar over te brengen in den vorm van korte, kernachtige mededeelingen, die zich dan inburgeren onder den naam van spreekwoorden.

Wanneer men die leeken-ervaringen nagaat, dan blijkt in de eerste plaats, dat de leek nogal optimistisch staat tegenover alle ziekten. Zoolang de patiënt niet dood is, geeft de leek den moed niet op. Wij kennen het spreekwoord: Zoo lang er leven is, is er hoop. Wij vinden dit terug in de Latijnsche spreekwoorden: ‘Nil desperandum: dum spiro, spero’ en ‘Spes vitae cum sole redit.’

Natuurlijk vindt men ditzelfde ook in andere talen zooals het Engelsche: ‘While there is life there's hope’ en ook in het woord van Theocritus: De levenden kunnen hopen, de dooden zijn reeds aan de andere zijde van de hoop.

Dat optimisme tegenover ernstige ziekten spruit echter niet voort uit ‘spreekwoordelijk’ vertrouwen in den behandelenden arts. Integendeel!

Een Latijnsch spreekwoord zegt zelfs: ‘plus a medico quam a morbo periculi,’ waarmede de Engelschen het eens waren, zooals blijkt uit hun gelijkluidend ‘more danger from the physician than from the disease.’ Even onwelwillend voor de artsen is het Engelsche: ‘Physicians kill more than ever they can

[p. 455]

cure,’ en het ‘Physicians kill with licence’. Het Latijnsche: ‘Pessimus morbus est medicus’, de ergste kwaal is de arts zelf, is al evenmin een compliment als de mededeeling in het Evangelie van Marcus, 5:26, waarin gesproken wordt van een vrouw, die ‘veel geleden had van vele Medicijnmeesters.’ In het Hollandsch gelooft men niet dat één arts gevaarlijk is, maar wel meerderen in consult. Dan spreekt de vriendelijke Hollander gaarne van: ‘veel honden zijn des hazen dood.’

Waardeerender klinkt het: ‘If the patient and the disease join, then in vain is the physician.’ Als de patiënt een verbond sluit met de ziekte, en weigert de ontvangen raad op te volgen, dan kan de beste arts er niets aan doen.

De leek is geen voorstander van chirurgisch ingrijpen. Reeds de Romeinen zeiden:

Medicus dedit qui temporis morbo curam
Is plus remedii quam cutis sector dedit.

hetgeen zeggen wil, dat de arts, die den tijd gelegenheid wil geven tot genezing, een beter middel gebruikt dan het mes.

Terwijl dit spreekwoord in zijn algemeenheid niet opgaat, is het toch wel opmerkelijk, dat men het in de krijgschirurgie tegenwoordig vrijwel opvolgt. De conservatieve chirurgie viert hoogtij. Terwijl vroeger de krijgschirurg meer armen en beenen afzette, dan een geheel regiment chargeerende cavallerie, zijn amputaties nu uitzondering. Laten wij er echter onmiddellijk aan toevoegen, dat nu wel de tijd geneest, beter dan het mes, maar geholpen door de nieuwe aseptische behandeling.

Dat er reeds gevaar dreigde ook bij kleine wonden wist men in den vooraseptischen tijd ook wel, al wist men het gevaar niet juist te preciseeren.

Zoo bestaat er een oud Duitsch spreekwoord: ‘Kleine Feinde und kleine Wunde sind nicht zu verachten’. De Denen zeggen hiervoor: Ingen skal foragte lidet Saar, fattig Fraende, eller ringe Fjende, hetgeen zeggen wil, veracht nooit een kleine wond, een arme bloedverwant en een kleine vijand.

Een dergelijke waarschuwing, op te treden ook tegen kleinigheden voor het te laat is, vinden wij bij Ovidius, waar hij zegt:

Principiis obsta: sero medicina paratur
Quam mala per longus convaluere moras.

waarmede bedoeld wordt, dat een behandeling slecht en te laat is, als door afwachten de ziekte gelegenheid had sterk, dus ernstig te worden.

Ook in het ‘Venienti occurrite morbo,’ ga de naderende ziekte tegemoet, vinden wij den raad terug: wie snel helpt, helpt dubbel.

In enkele spreekwoorden vinden wij ook het leeken-idee, dat een ziekte voor het organisme wel nuttig is. Zoo bijv: ‘De grande maladie vient on en grande santé’. Een ander Fransch spreekwoord zegt: ‘Les maladies viennent au cheval, retournent à pied.’ In het Hollandsche zegt men bij een ziekte ‘de krachten gaan te paard en komen te voet terug.’

In verscheidene spreekwoorden wordt toegegeven dat sterven niet de schuld is van den behandelenden arts. Het Latijnsche spreekwoord: ‘Contra malum mortis non est medicamen in hortis’, er is in de apotheek geen geneesmiddel tegen den dood, overeenkomende met het Hollandsche: ‘tegen den dood is geen kruid gewassen’ spreekt den arts van schuld vrij.

In sommigen vindt men ook, dat de ernst van de ziekte het slechte resultaat door den arts verkregen, verontschuldigt. Zoo het: ‘Diseases ending in ick, give the doctor the kick’, overeenkomende met het Fransche: ‘Les maux terminant en icque font au medicin la nique’. Hierbij wordt gedoeld op de maladies ‘hectiques, apoplectiques, paralytiques et léthargiques’.

Sommige spreekwoorden geven ook te kennen, met het oog op die ongeneeselijke ziekten, dat sterven nog zoo erg niet is. Better to die quickly than to live sickly’ en ‘Bona mores est homini, vitae quae extinguit mala’ (de dood, die een mensch verlost van de onaangenaamheden van zijn leven, is goed voor den mensch) behooren hiertoe.

In andere spreekwoorden wordt ook onafhankelijk van ziekte gezegd, dat men den dood niet vreezen moet, zooals: ‘Mortem optare malum, timere pejus’, hetgeen beteekent: naar den dood verlangen is slecht, maar den dood vreezen is slechter. Nog verder gaat het Latijnsche: ‘Mors janua vitae’, de dood is de deur tot het leven, overeenkomende dus met de Christelijke gedachte aan een ander leven na den dood. Maar ook voor hen die zoo denken ‘ist doch nie der Tod ein ganz willkommner Gast’.

Wel vindt men in een aantal spreekwoorden gewezen op het absoluut zekere van den dood. Een der aardigste is wel: ‘Nothing is certain but death, and taxes’. Nu, dat weet iedereen tegenwoordig in Europa, zoodat dit spreekwoord wel zeer up to date is. Het

[p. 456]

schijnt echter alsof niemand iets geeft om zijn leven en alsof belasting-betalen een aangename bezigheid geworden is.

Ook het:

‘Thou know'st 't is common, all that lives must die,
Passing through nature to eternity.’

evenals het Latijnsche ‘Mortus effugere nemo potest’, niemand kan aan den dood ontsnappen, vertolken dezelfde gedachte.

Niettegenstaande de dood nooit welkom is, wordt in spreekwoorden slechts zelden aangeraden den arts te raadplegen. Dat komt omdat de leek zelf betere raad kan geven. Die goede raad vinden wij bijv. in ‘Better pay the butcher than the doctor’ en in het ‘Diet cures more than the lancet.’

Nog verder gaat het: ‘Frohsinn, Mässigkeit und Ruh schliessen dem Arzt die Thüre zu.’

Terwijl hierin gezegd wordt op welke wijze men het zonder arts stellen kan, gaan de Schotten nog verder met hun: Eat and drink measurely and defy the mediciners.’

Een ander spreekwoord zegt: A man rarely dies of the disease from which he suffers.’

De bedoeling hiervan is, dat de eerste aandoening het lichaam verzwakt, minder weerstandsvermogen tegen allerlei infecties tengevolge heeft, waardoor die ten slotte het leven kunnen vernietigen. Gedachtig aan de Fransche spreekwoorden: ‘Il faut faire vie qui dure’ en ‘telle vie, telle mort’ kan de mensch zelf veel doen, maar ter vermijding van die ongewenschte complicaties moet het dus wenschelijk zijn, dat de arts zoo spoedig mogelijk de nog niet doodelijke ziekte overwint, voor de gevolgen er zijn.

Eigenaardig is ook, dat de leek de dood ziet aankomen wegens verschijnsels, waaruit geen arts dezelfde conclusie zou maken. Zoo zegt een Engelsch spreekwoord: ‘Hunger in sick folks doth foretell death's sad approach.’ Dat voedsel zou als het ware door het graf en niet door den patiënt zelf meer verlangd worden.

Shakespeare is de leek, die in zijn stukken beschrijvingen van den aanstaanden dood gaf, die zoo juist zijn, dat ze werkelijk ‘proverbial force’ hebben. Wij noemen slechts de mededeeling van de waardin aan Bardolph aangaande den dood van Falstaff, die dood moest zijn: ‘I knew there was but one way; for his nose was as sharp as a pen, and a'babbled of green fields.’

De leek acht dus in zijn spreekwoorden, die Lowell noemde: ‘ready money of human experience’, het werk van den arts van niet veel waarde. ‘A cold must have its course’; ‘A cold begins with the cat and goes through the house’ en ook ‘Three days to come, three days to stay, and three more to go away’ zijn spreekwoorden die aantoonen, hoe men in de bestrijding van een verkoudheid de hulp van een arts van geenerlei waarde acht. En, aangezien die meening niet slechts voor verkoudheden geldt, is het te begrijpen, dat men den arts zijn honorarium misgunt. Dit blijkt reeds uit het bekende: ‘Medicus curat, natura sanat’. Maar nog veel meer blijkt dit uit het Engelsche: ‘God heals and the physician hath the thanks’, zoowel als in het Duitsche: ‘Gott macht gesund und der Doktor kriegt das Geld.’ Ook het ‘the physician owes all to the disease, and the disease nothing to the physician’ is in dezelfde richting niet erg vriendelijk.

Over het algemeen is de dankbaarheid van patiënten niet bijzonder groot.

Van die dankbaarheid kan men zeggen:

It is a part of the disease.
It comes on with the fever.
It improves during convalescense,
And is cured by return to health.

In Timothic Kendall's Flowers of Epigrams van 1577 lezen wij:

Tres facies habet medicus.

Three faces the Phisition hath,
First as an angell he
When he is sought; next when he helpes,
A God he seems to be;
And last of all, when he hath made
The sicks, descended well
And asks his guerdons, then he seems
An oughty Fiend of Hell.

De jonge student, die in zijn leven geld en waardeering wil verwerven, zal dus, als hij spreekwoorden-studie maakt, er niet licht toekomen om in de medicijnen te gaan studeeren. Maar als men vraagt ‘das Kind beim rechten Namen zu nennen’ dan moet men erkennen, dat spreekwoorden ook hier geen enkel ware woorden zijn. Het vak van arts is nog zoo kwaad niet en speciaal niet dat van chirurg. Ondanks de meer conservatieve chirurgie staat dat vak finantieel minstens gelijk met dat van een bankier. En ook in de medicijnen is nog steeds waar het woord van Mephisto: ‘Doch der den Augenblick ergreift, Das ist der rechte Mann.’ Hij die het geluk heeft zijn opleiding te ontvangen van mannen als Stokvis en niet van zulken waarvan men zeggen kan: Ich finde nicht die Spur von einem Geist, und alles ist Dressur’, kan het ook als arts ver brengen en

[p. 457]

zal het zoomin aan geld als aan waardeering ooit ontbreken.

P.J. DE BRUÏNE PLOOS VAN AMSTEL.