De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Tooneel.
‘De Magiër’.

Zooals vele Lelie-lezers(essen) bekend zal zijn, heeft Verkade het initiatief genomen, om het publiek in te wijden met 'n geheel nieuw tooneelwerk op 'n evenzeer geheel nieuw gebied.

Dit feit lijkt me te belangrijk, om in 'n blad als de Holl. Lelie onbesproken te blijven, vandaar dat ik mij geínspireerd nederzet, om er m'n beschouwing over ten beste te geven.

Het is m'n gewoonte, slechts dan te schrijven als ik bezield ben en maar niet door dik en dun wat op te kladderen, dat voor niemand beteekenis heeft.

En beteekenis....?

Dat heeft ‘de Magiër’ in hooge mate, niet enkel als tooneelstuk, maar vooral als 'n teeken des tijds.

Het tooneel maakt, gelijk de literatuur, tijden door van de een of andere strooming, gewoonlijk wisselende met even langer of korter ruimten dan 'n decennium.

Zoo zwommen we eerst in de onzinnigste feiten der romantiek, vol moorden, misdaden en geheime huwelijken, daarna kwam 'n opleving der classieken en hierop volgde 'n psychologische karakterontleding, waarin vooral de vrouw 'n hoofdrol speelde, sterk door Ibsen en Björnson op den voorgrond gebracht, totdat deze weer werd verdrongen door het realisme.

Het veelal door weinigen begrepen tooneelwerk van Ibsen maakte de massa moe en droefgeestig, was slechts bestemd voor enkelen, dieper peilende dan de oppervlakte van het leven en toen nu, om maar bij eigen land te blijven, Heyermans met z'n realisme kwam, voelden velen dit als 'n verademìng, omdat ze er de fouten der samenleving en vaak uit eigen kring aanschouwden, die sterk om verbetering drongen, anderen zich verkneuterden in het banaal gedoe der lagere klassen, wat hun vreemd was, en de hoogere meer beschaafde standen, voornamelijk in den beginne, uit nieuwsgierigheid zich op de hoogte stelden van de gansch ongewone tooneelproducten.

En Heyermans gaf het werkelijke leven,

[p. 412]

wat hij door eigen aanschouwing in verschillende lagen der maatschappij kende, trof door z'n diep schrijnende smart en z'n immer inslaande volkshumor, vandaar dat hij 't nu bijna al twee decenniums heeft volgehouden de belangstelling van het veelhoofdig monster, dat publiek heet, te boeien en ik geloof dat die literaire producten van zijn hand, welke niet bepaald tot veranderde maatschappelijke toestanden in verband staan, het wel altijd zullen blijven doen.

Maar toch deed zich reeds eenigen tijd 'n begeerte gevoelen naar iets anders dan realisme.

Het minder ontwikkelde en beschaafde publiek kreeg zoo zachtjesaan genoeg van het aanschouwen der eigen ten tooneele gevoerde moreele en materieele ellende, zoodat, toen Jhr. Van Riemsdijk, op de hem eigen vaardige wijze, de oude romantiek, onder 'n meer modernen vorm uit de vroeger weggeworpen sintels oprakelde, de massa erop aanvloog en ervan smulde als 'n zwerm hongerige bijen, die na 'n langen winter, waarbij de gansche voorraad honing verteerd werd, op 'n mooien zomerschen lentedag voor 't eerst van de wilgenpoesjes en andere honingbevattende voorjaarsbloesems genieten.

Dat wilde men; leven in een wereld van fantasieën, van de werkelijkheid had men genoeg.

En 't waren en zijn lang niet alleen de lagere en minder ontwikkelde volksklassen, die er voedsel voor hun geest vonden, o, neen, al ben ik zelf geen aanbiddende Riemsdijkiane, de massa, zich geen levenskwestie makende van meerdere of mindere letterkundige producten volgens logisch, natuurlijk feitenmateriaal, vond Sylvia Silombra, Mea Culpa en Pro Domo prachtig, ja ik hoorde zelfs 'n stalles-bezoeker van de Spinx zeggen, dat hij nog nooit zoo'n prachtig stuk gezien had.

Ik kan me dit zeer goed begrijpen en behoor niet tot degenen, die den schrijver dezer stukken tot 'n voorwerp van literaire spot maken; er is inderdaad ook wel wat te prijzen, al ware 't enkel maar de vlotte, onderhoudende dialoog, de goedgekozen, beschaafde taal en de dikwijls mooie zinbouw.

Men moge tegen z'n werk, als letterkundige gebeurtenis, bezwaren hebben, het niet kunnen rijmen met z'n eigen logischen kijk op menschen en dingen, allen die van Riemsdijk uitkleeden in kranten en tijdschriften zijn daarom zelf nog geen literatoren en kunnen in vele opzichten bij hem nog een lesje nemen.

Hoe 't zij, z'n werk heeft reden van bestaan, bewijze de groote massa, die gaat om het te zien.

Het tooneel is niet voor ieder 'n levensschool, 'n voorwerp van studie, het is voor velen 'n gelegenheid tot ontspanning, voor anderen de vervulling van 'n innerlijke begeerte, waar het gemoed behoefte aan heeft.

Nu zal men mij mogelijk tegenwerpen, dat men het volk moet opvoeden, niet terugvoeren in de armen der romantiek en het verstand laten benevelen door valsche pathos.

Maar eilieve, waarom?

Laat elk voor zich weten, waar hij vrede bij vinden wil en dit is in elk geval waar, dat er in de stukken van Van Riemsdijk 'n moraal ligt, waarvan meer veredelends uitgaat, dan van de schuine en vaak schunnige blijspelen in andere moderne theaters opgevoerd, die elken avond tot den nok vol zijn, maar op welks letterkundige onwaarde geen enkele critikus wat weet af te dingen.

Waarom spreekt men dàn niet van ‘men moet het volk opvoeden’?

Of is het zoo nuttig en noodig dat men, tot in bijna tastbare finesses, het mondaine leven en de walgelijkste huwelijksontrouw aanschouwelijk ziet voorgesteld?

Als er sprake van is, dat het tooneel moet dienen om het volk op te voeden, dan zal elk ernstig, ontwikkeld mensch het met mij eens zijn, dat er meer opvoedende kracht uitgaat van Van Riemsdijk's tooneelproducten dan van allerlei gedurfde en daarbij veelal nog zoutelooze blijspelen.

Ik heb het echter over de stroomingen op gebied van tooneel en letterkunde.

Als zoodanig heeft van Riemsdijk m.i. ook recht van bestaan en zal dat misschien nog lang behouden, als men er niet wat nieuws en beters voor in de plaats geeft.

En zoo ben ik nu genaderd aan de allernieuwste, door Verkade voor 't voetlicht gebracht.

Bij m'n opsomming der elkaar opvolgende tijdsstroomingen, liet ik er nog eene, evenzeer beteekenisvolle, onbesproken, welke door Verkade eveneens werd begonnen en voortgezet, zij 't dan niet dat hij de allereerste hiermede was; ik bedoel het bijtende sarkastische genre van Bernard Shaw, nu eens diep tragisch in z'n geeselingen der maatschappij toegediend, 'n andermaal verkwikkend humoresk.

[p. 413]

Doch er werden al 'n gansche reeks Shaw-producten ten tooneele gebracht en daar de mensch uit z'n aard van verandering houdt, kreeg men hiervan ook zoo langzamerhand genoeg of opeens misschien te veel en dit is wellicht een der oorzaken mede, dat de Tooneel-trust-directeur, speciaal die der Haghespelers, z'n literaire voelhorens naar 'n ander Engelsch schrijver, Chesterton, uitstrekte, ervoer dat hij er zich door kon laten leiden en op den goeden weg was.

De Magiër, de titel geeft het reeds te kennen, heeft 'n inhoud van mystiek gehalte, verband houdende met 'n meer en meer toenemende studie op occultisch gebied. Zóó up to date dus, als men het maar kan wenschen.

Voor wie in dezen 'n proefondervindelijke overtuiging bezitten, is de inhoud van ‘de Magiër’ niets vreemds gebleken en zal, naar ik veronderstel een aangename verrassing geweest zijn, temeer daar Verkade het met ernst en devotie voor de ongeziene natuurkrachten heeft behandeld. Voor de geheel onwetenden kan het eensdeels 'n openbaring, anderzijds 'n benauwende mystificatie geweest zijn, zoo ze tenminste als serieuse toeschouwers aanwezig waren, maar voor de materialisten was ongetwijfeld 'n pretje en 'n onderwerp van anderen ergernis gevenden spot, gelijk uit sommige kritieken ook duidelijk bleek.

Maar behalve het stuk als pleidooi voor de geheime krachten in de natuur, heeft het nog 'n zeer mooie symbolieke beteekenis en deze is zoo kostelijk tot haar recht gekomen dat het elk ontwikkeld, denkend materialist van ontkennen tot onderzoek moet brengen, zoo hij niet als 'n domme betweter vijandig wil staan tegenover alles wat hij niet begrijpt en ziet.

De Magiër, verpersoonlijkt door Verkade, is het kind uit 'n mésalliance van adelijke jonkvrouw met 'n maatschappelijk mindere, moreele bamboucheur en als zoodanig niet passend in de lijn van het gewone leven.

Maatschappelijk is hij 'n zwerver, die met z'n aangeboren mystieke krachten en hem zelf ongelukkig makende, ongewone psychologie, aan den kost moet komen. In 't oog der wereld dus 'n goochelaar.

Op 'n neveligen schemeravond bevindt hij zich in het park van 'n hertogelijk kasteel, waar hij wordt ontdekt door het jonge nichtje van den hertog, Patricia, 'n allerliefst droomstertje, levende in 'n wereld van fantazie en als zoodanig de verpersoonlijking van het idealisme, dat enkel zoekt naar schoonheid, zonder zich rekenschap te geven van het hoe en waarom der dingen.

Deze beide menschen begrijpen elkaar, en zijn de verwanten zielen, die elkaar gevonden hebben.

Zoo komt de Magiër het kasteel binnen en wordt er door den zoo juist uit Amerika terugkeerenden broeder van Patricia Monis Carleon, die het ongeloof, mij dunkt echter veelmeer nog het materialisme, vertegenwoordigt, aangevallen en beleedigd, omdat hij het park is binnengedrongen en de onschuld van z'n zuster in gevaar heeft gebracht, wijl Patricia welsprekend de partij van den vreemdeling trekt, wiens naam ze niet eens kent.

Dus in het nauw gedreven, zegt de vreemdeling nu dat hij een goochelaar is en kwam met het doel om op het kasteel een voorstelling te geven.

Patricia's droom is verstoord, omdat de Magiër haar speelgoed heeft gebroken gelijk ze zegt en ze valt in zwijm.

De overigen zijn echter gerustgesteld, en er wordt bepaald, dat de goochelaar tegen 'n som gelds z'n kunst zal laten zien.

De hertog vertegenwoordigt de Staat en was zoo'n prachtige symbolieke creatie, dat reeds die symboliek alleen den gang naar den schouwburg waard is.

De Staat is nu eenmaal niemand, 'n futloos, papwezen, dat met alles en iedereen meegaat en er geen persoonlijkheid op nahoudt.

Met evenveel gemak geeft hij den dominee, hier de verpersoonlijkte godgeleerdheid, subsidie voor den bond van caféhouders als den dokter, voorstellende de medische wetenschap, 'n even groote toelage voor de drankbestrijding, terwijl hij voor z'n particulieren secrearis, als verpersoonlijking van het volk, slechts de machine is, die met alle partijen den vrede bewaart.

Het is m'n doel niet critiek uit te oefenen, maar zelden zag ik zulk 'n mooie, juiste creatie als Cor Ruys van dezen lammeling, den Staat, maakte.

Zoo breekt dan de avond aan, waarop de goochelaar z'n séance zal geven en als het doek opgaat, zien we den Magiër voor z'n door 'n zwart fluweel, waarop schitterend gouden sterren, bekleede toovertafel, met de noodige goochel-apparaten.

Behalve de dokter en de dominee behoort ook de Amerikaan tot de toeschouwers, maar deze, in z'n ongeloof en welgedaanheid van rijk-

[p. 414]

geworden handelsman, bespot onzen vreemdeling en noemt hem een oplichter en bedrieger evenals alle goochelaars, die trucs toepassen van hetzelfde allooi als hij wel zal doen.

Hier geeft Chesterton den Magiër gelegenheid om zich ad rem tegenover het materialisme te uiten, wat den jongeling woedend maakt, zoodat hij den goochelaar tart eens uit 't ijle 'n kom met levende goudvisschen te scheppen, waaraan de Magiër terstond voldoet. Inplaats van den schetterenden ongeloovige hiermee het zwijgen opgelegd te hebben, wordt deze al opgewondener en daagt hij den vreemdeling uit het portret van eene zijner voorouders eens aan den wand te laten dansen, wat gebeurt.

Steeds hooger stijgt de heftigheid van den jongeling en nu wil hij 'n stoel zien opspringen, wat met 'n licht handgebaar van Verkade geschiedt. Maar het is hem nog niet genoeg; om z'n magische kracht te bewijzen zal hij ten slotte dan het roode licht in de lantaarn bij den ingang van het park, in blauw moeten veranderen, wil hij overtuigd zijn.

Ook hieraan voldoet de vreemdeling met 'n enkel uitstrekken van z'n hand.

Maar nu vermoedt de Amerikaan buiten 'n handlanger en rent als 'n krankzinnige om dien te zoeken, nadat hij den toovenaar heeft willen dwingen deze laatste truc te verklaren en hem verweten te hebben dat hij 'n betaalde bedrieger is.

Als ook de docter en de dominee hem z'n geheim willen afpersen, antwoordt hij zoo echt menschelijk scherp, dat we in dit transcendentale wezen tevens het gewone aardsche schepsel herkennen.

De Amerikaan ten toppunt van overspanning gevoerd, wordt door z'n zuster in het park gevonden in ijlkoorts, en aanstonds moet de dokter te hulp komen.

Maar de dokter kan niets doen en de dominee, die aan het ziekbed geroepen werd, evenmin, want het jonge mensch wil opheldering in z'n ijlkoortsen over de verandering van het roode licht in blauw, blijft dus het laatste middel over: de Magiër.

Deze belooft te doen, wat hij kan en als hij erin slaagt den patiënt te kalmeeren, zegt hij tot de overigen behalve Patricia, dat hij hem genezen heeft door 'n leugen.

De hertog geeft hem 'n chèque en als hem nu voor de voeten wordt geworpen, dat men niet in z'n bovenzinnelijke macht kan gelooven, omdat hij er zich voor betalen laat, verscheurt hij den chèque.

Eindelijk stemt hij er dan in toe opheldering te geven van de door hem verrichte feiten en onder 't volbrengen van verschillende lichteffecten aan de lichten binnen en buiten, staat hij hoog opgericht in de vrije natuur en gebiedt daarna de duivelen die hem de macht verleenden, te verdwijnen, waarop alles weer tot 't gewone aanzien terugkeert.

Doch zie, nu weet men nog niet, hoe hij de Amerikaan genas en opnieuw gaat hij naar buiten, maar knielt ditmaal in vrome devotie neder, de handen biddend ten hemel geheven.

Daar komt onder de aanwezigen daarbinnen 'n ongekende beklemming en weten ze zich te midden van hen omringende geesten, wat de onnoozele hertog doet zeggen, ‘wat is 't hier vol, en ik kan toch al die menschen niet onthouden.’

Dan spreekt de Magiër tot z'n God en dankt hem voor den bijstand waardoor hij het wonder kon verrichten.

Gesproken wordt er niet meer, maar de wetenschap, de godgeleerdheid en de Staat zijn onder diepen indruk van het wonder, en de groepeering en standen dier personen zijn zoo veelzeggend, dat elk ernstig willend toeschouwer overtuigd moet zijn, hoe deze beide wetenschappelijke twijfelaars niet meer zullen weigeren te onderzoeken, naar de verschijnselen van het spiritisme en genoodzaakt zullen zijn in de wonderen van het oude Oosten, daar voor duizenden jaren bekend te gelooven, die door de wetenschap der nieuwe Westersche wereld meer en meer tot onbestaanbare dingen zijn veroordeeld, omdat men niet wilde onderzoeken, wat men niet zag, doch dat toch bestond.

Het is toch niet bewezen, dat het er niet is, als men op grond van allerlei aangeleerde en wetenschappelijke formules weigert te onderzoeken, en daarom leek me de kritiek van sommige bladen zoo dom verwaten en dwaas, veel dwazer dan het oordeel van hen, die niet hebben begrepen, wat Chesterton heeft willen zeggen.

Alleen de heer Simon B. Stokvis schreef 'n zeer lezenswaard feuilleton in ‘de Telegraaf’, dat, zonder zich 'n oordeel aan te matigen, juist uitsprak hoe de menigte tegenover de spiritistische dingen staat, wijl men niet gelooft wat men niet ziet.

We zijn thans zoo ver gevorderd, dat er

[p. 415]

op het tooneel een pleidooi voor onderzoek werd geleverd, en daar nergens meer kracht van uitgaat dan van het tooneel en vooral als het zoo wel verzorgd is als bij Verkade, zal het 't materialisme ten spijt, toch menigeen tot 'n belangstellend onderzoek brengen. Of nu de wetenschap al schettert en ongeloovig het hoofd schudt, dat geeft niets, zoolang ze niet bewijzen kan, dat het spiritisme niet bestaat, plaatst ze zich op één lijn met de eerste de beste domme fanatieker, die er zich afmaakt met een ‘denk je dat ik zulke gekke dingen geloof.’

Dat er krachten zijn, die de wetenschap nog niet kan verklaren, wil ik gaarne erkennen, maar hiermee kunnen we ze niet wegcijferen en het is klein en dwaas dan maar struisvogelpolitiek te gebruiken.

Velen met mij zullen er Verkade dankbaar voor zijn, dat hij het heeft aangedurfd dit onderwerp in ons nuchteren land op het tooneel te brengen en bovenal zóóals hij het op 't tooneel heeft gebracht.

Personen wil ik niet bespreken, Verkade's voorstellingen zijn boven mijn lof of blaam verheven en zelfs, zoo ik kritieken schreef, dan zou ik dat heel anders doen dan we dit van de meeste critici gewoon zijn.

Waar ik bij 'n gezelschap als dit meende iets te moeten afkeuren, daar zou ik de persoon in kwestie hierover als vriend aanspreken en hem persoonlijk m'n oordeel ten beste geven, maar niet hem voor iedereen aan de kaak stellen en den moed ontnemen voor 't vervolg.

De groote fout bij 't tooneel is m.i. eerstens, dat er aan sommige gezelschappen personen verbonden zijn, niet met waarachtigen aanleg en gedreven door liefde voor de kunst, maar mannen en vrouwen die bij het tooneel zijn gegaan, omdat ze 'n toevlucht voor onbehuisden zochten en 'n tweede, dat elke medespelende geen rol is toebedeeld, waarin hij past.

Waar zulke elementen aanwezig zijn brengt men het nooit tot 'n goed ensemble en dan moeten zij het ontgelden, die niet op hun plaats zijn.

Kleine vlekjes en smetjes vindt men overal bij elk werk, het volmaakte zal men tevergeefs, ook in de kunst, zoeken, maar waar 'n gezelschap de illusie kan geven dat wat het voorstelt echt en naar 't leven is, daar heeft het bereikt, wat het bereiken moet en dat was bij ‘de Magiër’ het geval.

Ik wil hopen dat het nog eenigen tijd op het répertoire blijft, want om al het mooie ervan goed in zich op te nemen, moet men stukken van beteekenis meer dan eenmaal gaan zien.

PAULINE LANTINGA.