De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Indische dames uit vroeger tijd
door S. Kalff.
(Vervolg van No. 17.)

Van Wilhelm Busch, den Duitschen humorist en caricaturist, getuigde een zijner landgenooten, dat hij over de vrouwen vaak sprak ‘mit feinem Sarkasmus’. (Men bedenke, hij was vrijgezel).

Aan eene Hollandsche vriendin (Marie Anderson) schreef hij eens:

[p. 316]

‘Und die Weiber? Ja, fast hielt' ich sie für besser als uns.’

In dat ‘bijna’ lag een niet geringe zeggingskracht. Maar indien Busch deel had uitgemaakt van de vroegere Europeesche samenleving in Indië, hij zou gezegd hebben dat hij ze in 't geheel niet beter achtte ‘als uns’. Want zoo de mannen onder de Oost-indische Compagnie den welverdienden naam hadden, dat ze drank- en zelfzuchtig waren, omkoopbaar, onzedelijk en schraapgierig, de vrouwen vormden van dit koloniale menschdom geenszins de betere helft. Niet eens de schoonere.

Zij waren niets minder dan onopgevoed, oneerbaar, heerschzuchtig, verkwistend, jaloersch, beuzelachtig en bijgeloovig. Zij waren woekeraarsters en dobbelaarsters uit winstbejag, en kwaadspreeksters uit verveling. In de lijnen eener zoo onvoordeelige karakterteekening komen te veel schrijvers met elkander overeen, dan dat men die voorstelling zou mogen wraken. De scheepschirurgijn Nicolaas de Graaff b.v., die in zijn Oostindise Spiegel zulk een bedroevend beeld van de Indische samenleving zijner dagen liet weerkaatsen, bleef nog beneden Tavernier, wiens hevige aanvechtingen slechts ten deele door Van Kampen en Van Quellenburgh weerlegd konden worden. François Leguat schreef in zijn Nieuwe Reystogt, dat de vrouwen te Batavia ‘luxe lanterfanten’ waren en tevens ‘meesteragtiger dan in eenige plaats van de Wereld,’ en de oude Duitsche reisbeschrijvers, Von Wurmb, Von Barchewitz, Heydt, Hesse, enz. streken eenparig een veroordeelend vonnis. Zij allen kwamen tot dezelfde uitspraak: ‘'t Is gruis van den drommel; het bakt niet!’

De nestor der Indische kroniekschrijvers, ds. François Valentijn, erkende voor 't minst de verkwisting en de prachtlievendheid der Indische dames, die, gelijk hij schreef, ‘als Princessen leven en 't grootste deel van haar huishouden op goede slaven konnen laten staan.’ Hunne ‘meesteragtigheid’, door zooveel schrijvers opgemerkt, stond zeker in verband tot de beperktheid van het getal in de 17de eeuw. De weinige totoks (volbloedeuropeeschen) konden zich gemakkelijk iets laten voorstaan, dewijl ze op de hoofdplaatsen ook gemakkelijk waren te tellen, en in het binnenland was eene zoodanige haast een merle blanc. Van de eerste zesendertig vrouwen, op de vloot van den Gouverneur-generaal Pieter Both uit Nederland overgebracht, waren er gedurende de lange zeereis nog een paar overleden, en wat de persoonlijkheid dezer dames betrof mocht men wel denken aan het Fransche gezegde: ‘La canaille de l'Europe fait le beau monde des Indes.’ Sedert liet de Gouverneur-generaal Coen de befaamde ‘Compagniesdochters’ uitkomen, die verlokt waren door de soldy welke zij uit de kas der Compagnie ontvingen, door een bruiloftsgift van 50 rijksdaalders, door het distinctief van een hoed met pluimen, en bovenal door het vooruitzicht op een voordeelig huwelijk. Hetgeen den meesten dan ook niet ontging. In het vaderland bleef dit niet onbekend; tal van vrouwelijke adspiranten voor de Oost klopten weldra aan de poort van het Oost-indische Huis te Amsterdam, telkens wanneer er eene vloot naar Indië zou stevenen. De premiën begonnen op 's Compagnies geldmiddelen te drukken; binnen vijftien maanden tijds had men reeds een bedrag van 2767 rijksdaalders uitbetaald aan ‘dochters der E. Maatschappij’ en aan personen die gehuwd naar Indië waren gegaan. Voortaan, meenden bewindhebbers, kon men dien import van Europeesche vrouwen wel overlaten aan het particulier initiatief, en later zag men zich zelfs genoodzaakt om hun aantal aan boord der schepen te beperken tot een half dozijn. Wanneer er dan niettemin bij aankomst te Batavia zeven ontscheept werden, dan was dit verschil te zoeken in de z.g. ‘verstekelingen’; vrouwen, die door het scheepsvolk bij 't vertrek aan boord gesmokkeld werden, soms in manskleeren, en die eerst in volle zee uit hun schuilplaats te voorschijn kwamen, In de Graaff's Oostindise Spiegel leest men hierover:

‘De berugte levenswyse der vrouwen in Oostindiën en derselver schielyke rykdom heeft in Europa veel gerugt gemaakt en doet veel vrouwen alle middelen in het werk stellen om dat wydberoemde Batavia t' aanschouwen, dog alle die wel willen konnen daartoe niet geraken, want by aldien d' Heren Bewinthebberen aan een yder, die wilde, vryheid verleenden, ik twyfel niet of 't getal der vrouwen soud' groter op de schepen zyn dan die der mannen.’

Voor zulke ‘verstekelingen’ bestond nog de risico dat ze ook in manskleeren herkend werden en dan aan de ‘halfwegstatie’, de Kaap de Goede Hoop, naar 't vaderland teruggezonden met een schip dat op de thuisreis was. Doch wanneer ze veilig aan wal raakten in het land waar de peper wast, zoo

[p. 317]

konden deze vrouwen, vaak uit de heffe des volks, haar hachje geborgen en haar toekomst verzekerd achten. De voordeelig gehuwde dame, die zich in eene ruime Indische achtergalerij aan Chineesch gebak te goed deed en zich daarbij gaarne herinnerde dat de vaderlandsche oliekrappen haar beter gesmaakt hadden, herinnerde zich niet gaarne den tijd toen zij tusschen de watervaten van een oostinjevaarder ‘verstoken’ was geweest. Als meesteres over een talrijk slavenpersoneel kon zij hier vrijelijk driften botvieren, welke aan gene zijde van den oceaan door de justitie met blok en draaikooi onderdrukt zouden zijn geworden. In het vaderland had zij degenen, die haar iets misdaan hadden, hoogstens kunnen ‘uitschobben als vuile visch’; hier, tegenover de zwarte ‘skepsels’, stond correctie aan den lijve haar vrij. Vele van deze halfbakken dames toonden zich wreed tegen hare slaven, vooral tegen hare slavinnen, wanneer jaloezie erbij in 't spel kwam. De Hollandsche megera, welke in Van Hogendorp's tooneelspel Kraspoekol of de Slaverny eene hoofdrol vervult, is van de soort het tamelijk getrouwe type. In een tijd, waarin te Batavia hoofdzakelijk Maleisch en Portugeesch gesproken werd, schreef De Graaff:

‘Deze Oost-Indische vrouwtjes zijn bijna te luy dat zij over de vloer gaan, en haar handen schijnen met zijde draatjes als die van wasse poppen aan haar lichaam gebonden. Ja, zij zijn niet bequaem, of om beter te zeggen te luy dat zij haar eigen kinderen zullen opvoeden; tot geen dingen in staat dan haar wat op te pronken, Betel kauwen, Bonkes (cigaretten) rooken, Thee-water drinken of op een matte te leggen.’

Iets dergelijks zei een latere schrijver, maar op rijm, toen hij van de ‘vrouw-lelie’ zong:

Gelijk dees leliën, zoo zijn ook onze schoonen.
Arbeiden? neen, dat niet! En spinnen? Evenzoo!
Maar allen, wen ze zich in feestgewaad vertoonen,
Zijn met meer pracht gekleed dan koning Salomo.

Dit betel- of sirihkauwen was eene gewoonte, door de Europeesche vrouwen van de bruine dochteren des lands overgenomen. De kistjes (sirihdoozen), waarin de verschillende ingrediënten voor 'n pruimpje bewaard werden, waren veelal kostbaar, ware objets de luxe. Rooken en snuiven was als 't ware een zusterhebbelykheid van het sirihkauwen. De Indische dame was evenzeer gehecht aan haar ‘strootje’ als de Spaansche vrouw, maar dit gebruik was, gedurende een zeker tydperk, evenmin vreemd aan het vrouwelyk geslacht in het vaderland. De vrouwen der arbeidersklasse in het Gooi b.v. waren bekend om hunne hebbelykheid van ‘toebak suygen’. Het opschrift van een uithangbord voor een Amsterdamschen tabakswinkel luidde dan ook: In de Gooische Boerin. En wat het snuiven betreft, dit geschiedde zelfs door ‘dames’. In den bekenden roman van Sara Burgerhart wordt o.a. verhaald, hoe het deugdzame Saartje confidences doet aan hare vriendin Letje over zeker Lotje, en, om het beuzelachtig karakter van deze laatste te doen uitkomen, van haar zegt:

‘De heer R. deed Lotje een fraye snuifdoos present. Ik excuseerde my met te zeggen dat ik niet snoof, en nimmer presenten aannam. Lotje hield zich alsof zy dit laatste niet hoorde; en nu is zy zoo wys met die doos, dat het zoo niet te zeggen is. Alle oogenblikken werd hij uit het papier genomen, bekeken, met een slip van een zakdoek gewreven en met de beminnelijkste vergenoeging op haar goedaartig grof gelaat beschouwt. Enz.’

Welk een tijd! waarin een snuifdoos een passend geschenk werd geoordeeld voor een Amsterdamsch Lotje, waarin de eene juffer verzekerde dat zij als eervolle uitzondering geen snuif gebruikte, de andere met een half onsje rappé in haar reticule liep en zich den tyd kortte met hare tabatière op te wrijven als een milicien zijn koppelplaat.

Nog omstreeks het jaar 1810, toen de vrouw van den Raad van Indië J.M. Baljee een kist geschenken aan hare familie in Friesland zond, pakte zij daarvoor in een door haarzelve gebruikte gouden snuifdoos.

(Wordt vervolgd).