De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Alexander I.

Alexander was in geen enkel opzicht een groot man, al is hij, vooral in de Russische Geschiedenis, bekend als een der grootste Vorsten, die ooit geleefd hebben.

In de wetenschap wordt men groot, uitsluitend door eigen verdiensten. Sammelweis, de beroemde ontdekker van de oorzaken der zoo gevaarlijke puerperaalkoortsen, mocht door zijn minderwaardige tijdgenooten niet begrepen worden, het nageslacht erkent in hem een der grootste mannen der wetenschap. In de Geschiedenis wordt men niet groot door eigen verdiensten. Een minstens even groote factor daarbij is het geluk en ook wie de tijdgenooten zijn. Feitelijk is dit laatste ook een geluksfactor. Frederik de Groote had niemand tegenover zich die hem evenaarde, daardoor werd hij ‘de Groote.’

Alexander had het geluk een tijdgenoot te zijn van den werkelijk genialen en grooten Napoleon en ‘quoique très inférieur à Napoléon, d'être tour à tour son rival, son allié et le destructeur de sa puissance.’

Vooral op het laatste komt het aan.

Alexander werd 12 December 1777 geboren als zoon van Paul en Maria Feodorowna van Wurtemberg. Zijn vader werd 23 Maart 1801 vermoord door Generaal Bennigsen, Graaf Pahlen, Vorst Platow Subow, Generaal Uwarow en andere edellieden. Men schreef Paul het plan toe zijn neef Eugenius van Wurtemberg te adepteeren en zijn vrouw en zijn zoon Alexander te verstooten. Het moordkomplot was dus op touw gezet ten genoege van Alexander. Deze zou er wel niet van geweten hebben, doch plukte er toch de vruchten van en, wat erger was, bleef de moordenaars van zijn vader in eere houden. Dat pleit zeker al niet voor zijn groot of edel karakter.

De hoofdtrek van zijn karakter was, dat hij nooit wist wat hij wilde, of juister gezegd dat hij dit wel wist, doch het nooit ten uitvoer bracht. Van 1801 tot 1807 is hij bezig het lot van zijn volk in ieder opzicht te verbeteren. Hij wilde Rusland de vrijheid geven en zooals hij aan zijn ouden leermeester La Harpe schreef, zou hij daarna abdiceeren en naar Amerika gaan. Van al die plannen kwam niets. Wel voerde hij in dien tijd oorlog met Napoleon, doch moest ondervinden dat de Fransche legers niet te verslaan waren.

Ondanks zijn nederlagen bij Austerlitz, Friedland en Eylau, sloot hij toch de voor Rusland zoo voordeelige vrede van Tillsit. Tot 1812 bleef het te Tillsit gesloten verbond met Napoleon bestaan. Daarop volgde van 1812-1815 de oorlog met Napoleon en na diens val van 1815 tot 1822 werd Alexander vroom, werd geen nieuwe oorlog gevoerd, maar wel voortdurend Congressen gehouden, zooals te Weenen, te Aken en te Verona.

Alexander wenschte vrede en voerde voortdurend oorlog. Dit komt wederom geheel en al met zijn karakter overeen. Aan zijn Hof voerden de vijanden van Napoleon het hoogste woord en Alexander meenende zijn eigen zin te doen, volgde inderdaad slechts op wat hem voorgezegd werd door anderen.

Alexander wenschte zoo weinig den oorlog met Napoleon dat hij Nesselrode naar Parijs stuurde met een bijzondere zending, omdat de Russische Gezant, Prins Kourakin, het geschil niet wist bij te leggen. Maar er was een geschil en dus mobiliseerde èn Frankrijk èn Rusland, zooals dat gebruikelijk is. En evenzeer verweet men elkaar de troepenverplaatsingen, die men van weerszijden als een vijandige daad beschouwde. Ter elfder ure geschiedde de zending van Nesselrode niet, ook al ten gevolge van jaloezie van Romanzoff. Wel deed deze, evenals de Fransche Gezant te Petersburg, Lauriston, alle mogelijke moeite om den vrede te bewaren.

De eerste, die Alexander den raad gaf voor de Fransche legers terug te trekken was Knesebeck, de Pruisische Gezant. De omgeving van Alexander moedigde tot oorlog aan, vooral ook de Duitscher, Generaal Pfuhl, de man, die den Russischen vorst de krijgswetenschap onderwees. Ook daardoor was de oorlog onvermijdelijk en trok het Fransche leger 24 Juni 1812 over den Niemen.

Waarom oorlog gevoerd werd wist feitelijk niemand. De oorlog scheen tegen Engeland gericht te zijn, omdat Rusland Napoleon niet geheel ter wille was tegenover Engeland. Maar tegen Engeland ware het beter en krachtiger geweest, Wellington uit Spanje te werpen, hetgeen met het leger, dat nu tegen Rusland ging strijden, een kleinigheid geweest zou zijn. Ook Rusland had geen enkel motief om tot een dergelijke wereldoorlog te be-

[p. 296]

sluiten. Een beetje toegeven had al die rampen kunnen voorkomen. Niemand toch kon toen voorzien dat het einde zou zijn de val van Napoleon.

Welk een overeenkomst met den tegenwoordigen oorlog, waarvan ook niemand in geheel Europa het eigenlijke doel begrijpt. Rusland wenschte ook nu geen oorlog, maar moest mobiliseeren tegenover Oostenrijk wegens de bedreiging aan Servië. Dat wederzijdsche mobiliseeren werd de aanleiding tot den oorlog, en daarin werden, evenals toen, alle andere volken van Europa medegesleept.

Nog eenmaal werd na het overtrekken der Niemen door Alexander gepoogd vrede te houden. Hij zond Balachoff naar Napoleon met de opdracht te verzoeken dat de Fransche legers achter de Niemen terugtrokken, waarna men zou onderhandelen om de oude betrekkingen met Frankrijk te herstellen. Werd deze voorwaarde verworpen dan aanvaardde Alexander den oorlog en verklaarde niet te zullen onderhandelen zoo lang één enkel Franschman op Russisch grondgebied aanwezig zou zijn. Napoleon hoorde dit aan, doch achtte het te laat voor dergelijke voorstellen.

Het krijgsplan van 1812 was voor de Russen hetzelfde als nu. Weerstand bieden waar dit mogelijk was, maar terugtrekken overal daar, waar standhouden den vijand gelegenheid zou geven een débacle te veroorzaken. Bij de zwakheid van Alexander en het groote aantal menschen, die in zijn Generale Staf medespraken, werd dit plan niet zoo flink ten uitvoer gebracht als nu. Verschillende slagen, zooals o.a. die aan de Borodino, waren afwijkingen van het oorspronkelijke plan, onder invloed van voorstanders van een offensief optreden.

Condamné parles circonstances à une longue suite de guerres, alors qu'il souhaitait la paix, l'empereur Alexandre, sur tous les thèâtres où il a évolué, apparait comme un être indécis, capable de louables résolutions, mais inhabile à y persévérer et laissant trop souvent les opinions d'autrui se substituer aux siennes.’ Ondanks dat deze meening volkomen juist is en inderdaad Alexander steeds vrede wenschte, verklaarde hij toch reeds bij den aanvang van den oorlog, dat hij niet onderhandelen zou zoo lang nog één Franschman op Russischen bodem aanwezig was en dat wel onverschillig van het lot en de duur van dien oorlog.

Deze meening was van hemzelf en daaraan bleef hij vasthouden ook na het verlies van Moscou. Koutousoff zond hem daarvan bericht door den Kolonel Alexandre Michaud de Beauretour, die toen in Russische dienst was. Michaud voegde aan zijne mededeeling toe: ‘Sire, l'armée n'a qu'une crainte’, waarop de Keizer vroeg ‘Laquelle?’

Michaud zeide daarop: ‘Elle redoute qu'un sentiment d'humanité ne porte Votre Majesté à conclure la paix, et c'est la guerre que l'on désire.’

‘Sentiment d'humanité’ bij een Keizer die oorlog voert, terwijl hij dien had kunnen voorkomen, en een leger, dat zegt ‘c'est la guerre que l'on désire’, uit vrees dat er vrede gesloten zou worden! Inderdaad wel bespottelijke uitingen van Michaud, maar Alexander antwoordde er in vollen ernst op: ‘Je ne signerai jamais la honte de ma patrie et de mes bons sujets. Je reculerai plutôt jusqu'au fond de la Sibérie en mangeant des pommes de terre comme le dernier des paysans. Rappelez-vous ce que je vous dis aujourd 'hui, colonel Michaud: Napoléon ou moi; moi ou lui; nous ne pouvons plus régner ensemble. J'ai appris à le connaître; il ne me trompera plus.’

Hetzelfde onwrikbare besluit, geen vrede voor de vijand verdreven is, waarbij nu ook gekomen is persoonlijke haat tegen den overwinnaar. Een haat die zoo groot is, dat de Czaar het beter oordeelt dat het Rusland van zijn ‘bons sujets’ verwoest wordt tot diep in Siberië dan vrede te sluiten met Napoleon.

En terwijl hij dergelijke besluiten nam werd Alexander vroom, of juister meer vroom dan vroeger. In de Fransche uitgave van ‘L'Empereur Alexandre I’ door le grand duc Nicolas Mikhailowitch, lezen wij, dat hij aan Prins Golytzine, procureur général du Saint-Synode, schreef: ‘Dans les moments comme ceux dans lesquels nous nous trouvons, le plus endurci éprouve, je crois, un retour vers son Créateur.’

Van dien tijd af gevoelt hij zich de plaatsvervanger van God op aarde, en is het dus feitelijk God-zelf, die tegen Napoleon strijdt. De buitengewone koude is dus eenvoudig een der krijgsmiddelen waarmede God medestrijdt tegen den vijand van Rusland. Is het niet alsof men tegenwoordige Duitsche overwinningsberichten leest, waarin nu dienzelfde God medestrijdt tegen datzelfde geliefde Rusland van 1812, en denkt men daarbij niet onwillekeurig hoonlachend aan het liedje

[p. 297]

‘Niet steeds is de liefde bestendig van duur.’

Later schreef hij ook: ‘Ce peu de part que j'ai eu pour ma personne à ce résultat est justement ce que je trouve de plus satisfaisant. Cela devient visiblement une oeuvre de Dieu et c'est là ce qu'il fallait.’

Alexander had ook een langdurige liefde voor Maria Naryskkine, ondanks het feit, dat zijn vrouw Elisabeth van Baden, een zeer lieve, flinke vrouw voor hem was. Vanaf het oogenblik dat hij God-zelf voorstelde verbrak hij die verhouding.

In het geheele verdere verloop van den oorlog tegen Napoleon toont Alexander, dat hij zich als plaatsvervanger van God beschouwt. Hij heeft van ‘la Providence la mission de délivrer l'Europe du joug de Napoléon.’ Daarom is er bij hem geen sprake van haat tegen het Fransche volk. Na de inneming van Parijs in 1814 zong de acteur Laïs hem in de Opéra bij de voorstelling la Vestale, toe:

Vive Alexandre,
Vive ce roi des rois!
Sans rien prétendre,
Sans nous dicter ses lois,
Ce prince auguste
A ce triple renom
De héros, de juste,
De nous rendre au Bourbon.

Overal verdedigde hij de Franschen tegen het vijandelijke optreden der Pruisen en Oostenrijkers. De eenige wraak, waar hij op gesteld was, bestond in het binnenrukken van Parijs aan het hoofd van zijn Garde. Caulaincourt schreef 30 Januari aan Napoleon: ‘Le czar veut faire voir ses gardes aux Parisiens, pour venger Moscou.’

Ook in 1815 trad Alexander op als vijand van Napoleon en vriend van Frankrijk. Hij deed door Capo d'Istria verklaren: ‘En prenant les armes contre Bonaparte, les puissances n'ont pas considéré la France comme un pays ennemi.’ Toch kon hij daardoor het vijandelijk optreden der Pruisen tegen de weerlooze bevolking niet verhinderen. Dit optreden was zoo schandelijk dat het in de Fransche Geschiedenis vermeld staat als ‘La terreur prussienne.’

Na den val van Napoleon was Alexander de machtigste man van Europa. In 1814 was hij voor Parijs de generalissimus van Europa geworden; na de capitulatie van Parijs werd hij de scheidsrechter van Europa.

Nu er niet meer te oorlogen viel, bepaalde hij zich verder bij zijn gezin en zijn Godsdienst. Zijn volk ondervond niet veel goeds van zijn Godsdienstige gevoelens. Zijn ochtend- en avondgebeden deed hij op zijn knieën en gebruikte daarvoor zulk een langen tijd, dat zich daar groote eeltknobbels vormden.

Ook vroeg hij zich af of zijn geloof wel het ware was en tengevolge van die overpeinzingen helde hij over naar het Katholieke geloof. Of hij inderdaad als katholiek gestorven is weet men niet zeker. Zijn opvolger Nicolaas heeft met de meeste zorg allerlei documenten betreffende Alexander vernietigd en daardoor de taak van den historiker om de waarheid op te sporen vrijwel onmogelijk gemaakt. Zeker is, dat hij op weg naar het Congres te Verona in 1822 ook den Paus wenschte te bezoeken. Zijn moeder, Maria Fedorovna, wist dit te verhinderen. Een ander feit is, dat Alexander in 1822 te Weenen den abbé Prins Hohenlohe wenschte te zien. Na een lang onderhoud viel de Czar op zijn knieën en vroeg de ‘bénédiction’ welke die Prins-abbé hem ook verleende. In het uitstekende werk van Pierling, ‘La Russie et le Saint Siège’ vindt men de bijzonderheden van de katholieke neigingen van Alexander zeer juist beschreven.

Michaud vroeg later den Paus, Alexander op diens verzoek een priester te zenden om met hem alles betreffende het katholieke geloof te bespreken. De Paus wees daartoe aan Mauro Cappellari, abt van het Klooster San Gregorio van Monte Cello. Toen deze vroeg van die taak ontheven te worden, werd de monnik Orioli daartoe aangewezen, maar vóór deze nog vertrokken was stierf Alexander 17 Nov.

Ter gelegenheid van den gedenkdag van dezen oorlog zeide de Czar na de Godsdienstoefening in het Winterpaleis: ‘Gij allen hebt de verklaring van den metropoliet vernomen.

Ons zwaard is getrokken, opdat het Rusland bescherme en verdedige. Ik verklaar hierbij plechtig, dat ik eerst dan vrede zal sluiten, wanneer de laatste vijandelijke soldaat ons staatsgebied verlaten heeft.’

De herhaling dus van den eed van Alexander.

Alexander ‘a conquis la célébrité, elle lui eût fait défaut si Napoléon ne s'était pas trouvé sur son chemin.’

Zoowel van Alexander als van den tegenwoordigen Czaar heeft men het recht te zeggen, dat zij met den genialen Napoleon niet te vergelijken zijn. Het geluk, en zooals Alexander beweerde, Gods hulp, deed hem over Napoleon zegevieren.

[p. 298]

Zal de tegenwoordige Czaar een beroemdheid worden, omdat hij Keizer Wilhelm op zijn weg ontmoette?

Ook hij is vredelievend en vocht dus niet slechts met Japan, maar had ook deze wereldoorlog mede te maken. Ook hij wenschte het goede voor zijn volk en verrichtte tot nu toe niet veel bijzonders. Maar ook hij zal geen vrede sluiten voor de laatste vijand verdreven is. Zal er dan wel ooit vrede komen?

De toestand van het Duitsche leger is oneindig veel gunstiger dan die van het leger van Napoleon. Het Napoleontische leger bevatte elementen, die niet te vertrouwen waren, zooals het later overloopende Pruisische legercorps onder generaal York. Het tegenwoordige Duitsche leger is sprookjesachtig eensgezind en vaderlandslievend. Napoleon had bovenmatig te kampen met de verzorging van zijn leger. Die verzorging van het tegenwoordige Duitsche leger baart ook veel moeilijkheden, maar is, dank zij spoorwegen en uitstekende organisatie van het Duitsche leger, niet zoo moeilijk als vroeger. Napoleon had ook rekening te houden met den inwendigen toestand van Frankrijk, kon dus moeilijk te Smolensk overwinteren, had schitterende resultaten noodig voor zijn naam. Het Duitsche leger behoeft uit politieke overwegingen niets te doen. Al loopt het Duitschland nog zoo tegen, al zou Berlijn worden ingenomen, dan blijft de Keizer de geziene en geëerde man. Het schouwspel van een Frankrijk, dat Napoleon in tegenspoed afviel, is in Duitschland onmogelijk.

Gesteld dat het Duitsche leger erin slaagt ook Petersburg te nemen en dat de Czaar evenmin vrede wil sluiten als vroeger Alexander na den val van Moscou, dan is het groote verschil, dat er geen terugtocht van het Duitsche leger volgen zal, zooals die van het Fransche leger in 1812. De Duitschers zullen, zoo zij er evenals Napoleon geen voordeel in zien verder in het onmetelijke Rusland op te rukken, eenvoudig blijven waar zij zijn. Zij benoemen Duitsche Gouverneurs voor de veroverde provincies en blijven er zooals zij in België gebleven zijn.

En dan is de vraag of de Russen er zonder vredesluiten ooit in slagen zullen de Duitsche legers uit Rusland te werpen. Juist, omdat dit voor het Russische leger een vrijwel onmogelijk probleem zal blijken, is het duidelijk welk een kapitale fout de Duitsche Generale Staf maakte, met de neutraliteit van België te schenden.

Indien de Duitschers een observatiecorps aan de Elzas-Lotharingsche grenzen hadden opgesteld, dan zou het Fransche leger die grens nooit hebben kunnen forceeren. Engeland had zich niet met den oorlog bemoeid, zoodat er van een economischen oorlog geen sprake was. Reeds maanden geleden zou het Duitsche leger Petersburg genomen hebben en dan had Rusland wel een smadelijke vrede moeten sluiten. De militaire overwinning van Duitschland is niet meer te ontkennen, maar de Geallieerden rekenen er op, dat die te niet gedaan zal worden door de volkomen economische nederlaag van Duitschland, tengevolge waarvan het zich verplicht zal zien toch vrede te sluiten op oneervolle voorwaarden niettegenstaande de militaire overwinningen.

Gesteld echter dat werkelijk het resultaat zoo zou zijn, dan zal het primo nog tijden duren eer het zoo ver is. Het Duitsche volk is niet spoedig te overwinnen, ook niet op economisch gebied. Doch indien het zoover komt danken de Geallieerden dit aan Engeland en niet aan Rusland, aan Grey en niet aan den Russischen Czaar.

Het optreden van Alexander als plaatsvervanger Gods op aarde wordt in den tegenwoordigen oorlog bijzonder geestig geparodieerd nu èn Wilhelm, èn de Czaar als zoodanig optreden en tegen elkander strijden in naam van God.

P.J. DE BRUÏNE PLOOS VAN AMSTEL.