De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Het zout der aarde.

Die Weltgeschichte ist das Weltgericht.

Ruim tien jaar geleden heeft de Duitsche keizer in eene redevoering, te Bremen gehouden, o.a. gezegd: ‘Wij zijn het zout der aarde... God heeft ons geroepen om de wereld te beschaven, gij zijt de zendelingen van den menschelijken vooruitgang’.

Wanneer er sprake is over toestanden en gebeurtenissen in Duitschland wordt daarbij vaak gewezen op de groote mannen, die door hun genie hebben medegewerkt tot de opheffing, tot de beschaving van een volk. Onlangs ook in de Lelie wees de redactrice, in een Overzicht van de Week over Duitschland, op het vaderland van een Schiller en een Goethe, van een Heine e.a.

De opgaaf dier zendelingen is de veredeling der menschheid door de kunst. En voor de opvoeding der menschheid, die wij wereldgeschiedenis noemen, is het de kunst die de vooruitgang der beschaving noodig heeft, begunstigt en voleindigt. Alleen toch de ware kunst, juist begrepen, juist gevoeld wil niets anders dan het schoone dat de mensch bevattelijk maakt voor 't hoogste.

De kunstenaar nu die 't hoogste te bereiken zoekt, moet zich bewust zijn dat de weg die hij heeft te volgen ook tot het ware doel leidt. Hij moet zich stellen in den dienst der kunst en zich vrij weten te maken van alle banden die een grillige phantasie kan opleggen.

Laten wij een dezer groote genieën nog eens voor ons halen om te doen uitkomen, dat wie werkelijk groot wil zijn zijn phantasieën en idealen moet kunnen prijs geven ten dienste der menschheid.

Die man was Schiller.

Wat de jeugdige Schiller als 't hoogste, 't verhevenste beschouwde, was niet de geest van Duitschland van zijn tijd, voor hem was overwegend de school van Jean Jacques Rousseau.

Bij andere vergeleken was Rousseau de grootste der menschen, alle overige waren klein, vooral zijn vervolgers:

Und wer sind sie, die den Weisen richten?
Geisterschlaken, die zur Tiefe flüchten
Vor dem Silberblicke des Genies!
Abgesplittert von dem Schöpfungswerke,
Gegen Riesen Rousseau kind'sche Zwerge,
Denen nie Prometheus' Feuer blies!

Zijn eerste dramatische werken dragen geheel de kenmerken van zijn sympathie voor Rousseau: het leven moet geheel in overeenstemming gebracht worden met het ideaal der natuur door een nieuwe opvoeding, door een nieuwe orde der dingen. Men zal hiertegen aanvoeren: dat ideaal is te onbepaald en alleen te vinden in de phantasie, in de gewaarwording. Juist, dat heeft Schiller ook moeten erkennen. Om gevolg te kunnen geven aan zijn roeping heeft hij gebroken met het idyllisch geluk dat hij zoo hartstochtelijk begeerde.

In zijn eerste dramatisch werk ‘die Räuber’ raakt Schiller in opstand met de maatschappelijke orde: ‘Mir ekelt vor diesem tintenklecksenden Säculum, wenn ich in meinem Plutarch lese von groszen Menschen!’

‘Da verrammeln sie sich die gesunde Natur durch abgeschmackte Conventionen. Ich soll meinen Leib pressen in eine Schnürbrust und meinen Willen schnüren in Gesetze. Das Gesetz hat zum Schneckengang verdorben, was Adlerflug geworden wäre.’ ‘Das Gesetz hat noch keinen groszen Mann gebildet, aber die Freiheit brütet Kolosse und Extremitäten aus.’

[p. 284]

Dit is alles zeer heldhaftig gevoeld, maar deze heldhaftige gewaarwording is gephantaseerd; dadelijk volgt daarop de idyllische. Plutarchus wisselt af met Rousseau. Tot tranen geroerd roept de rooverhoofdman uit bij het ondergaan der zon: ‘zoo sterft een held!’

Wanneer Moor de Boheemsche wouden verlaat is de held, de roover, vergeten, en huiswaarts keerende laat hij volgen: ‘Vaterlandserde, Vaterlandssonne, Vaterlandshimmel und Fluren und Hügel und Ströme und Wälder, seid alle, alle mir herzlich gegrüszt. Wie so köstlich weht die Luft von den Heimathgebirgen. Elysium! Dichterische Welt! Halt ein, Moor, dein Fusz wandelt in einem heiligen Tempel!’

't Rooverleven van Moor is niets anders dan een verongelukt spel der phantasie. Zijn tragedie is, dat zich met het werkelijke leven en met den ernst van de maatschappelijke verhoudingen niet spelen laat. Met die ondervinding sluit hij het gephantaseerde leven en moet ten einde bekennen: ‘O eitle Kinderei! Da steh ich am Rande eines entsetzlichen Abgrunds und erfahre mit Heulen und Zâhnklappern, dasz zwei Menschen wie ich den Bau der sittlichen Welt zu Grunde richten würden.’

Wanneer Schiller zijn tweede dramatisch werk bekend maakt: Fiesko, kondigt hij aan: ‘Ter aanbeveling van Fiesko heb ik alleen te zeggen dat het voortkomt uit het hart van Jean Jacques Rousseau.’

Fiesko moet voorstellen een politiek karakter, een mensch door de natuur toegerust met alle bekwaamheden en hartstochten om iets grootsch tot stand te brengen. Maar om een politiek doel te bereiken is een onbuigzame mannelijke kracht noodig, die zich niet laat verlokken door verleidende indrukken, door idealen van geluk en grootheid. Fiesko wil Genua vrijmaken, den Doge doen vallen, maar hij deelt zijn verraad mede en zegt: ‘dasz ein Mann lebt, furchtbarer als die zürnende See, Johann Ludwig Fiesko!’ doch naief eindigt het gesprek: ‘weiszt du nicht, dasz Andreas Doria achtzig alt ist und Genua glücklich!’

Men gaat niet over tot handelingen door gewaarwordingen te phantaseeren. Carl Moor en Fiesko waren geen praktische naturen. Werkelijke helden hebben andere drijfveeren noodig dan phantasie en gewaarwordingen. Zij komen niet voort uit de school van Rousseau. Daarom zal Schiller nu menschen dichten, waar de behoefte naar geluk en liefde niet gestoord wordt door de behoefte naar roem en grootheid. Hij schrijft een burgerlijk tragedie: ‘Kabale und Liebe’. Ferdinand en Louise willen niets anders zijn dan twee beminden. Beide beroepen zich op het natuurrecht der hartstocht tegen den dwang van het maatschappelijk onderscheid van stand. ‘Wer kann den Band zweier Herzen lösen,’ zegt Ferdinand, ‘oder die Töne eines Accords auseinanderreiszen? Lasz doch sehen, ob mein Adelsbrief älter ist als der Risz zum unendlichen Weltall? oder mein Wappen gültiger, als die Handschrift des Himmels in Louisens Augen: dieses Weib ist für diesen Mann!’

't Stuk wikkelt zich af als een liefdesroman van Rousseau, 't draagt den stempel zijner phantasie. Schiller wordt gewaar dat zijn helden vergeefs beproefd hebben de wereld te vernieuwen, te veroveren, te genieten, dat zij het geluk niet vonden dat zij zochten. In de ziel des dichters ontstaat een krisis. Wie een groot dichter wil zijn, moet een groot mensch zijn. Hij moet weten afstand te doen van het geluk, gedacht als menschelijk levensdoel en levenstoestand. In Schiller daagt het beeld van een historisch leven, hij voelt dat zijn roeping zal zijn in en voor de geschiedenis te leven. Wie gelukkig wil zijn blijve in het Arkadië der natuur: wie zich geroepen voelt in en voor de wereld te werken, zoeke niet het geluk. Met trotsche zelfbewustheid maakt Schiller zich los van een idyllisch geluk:

Auch ich war in Arkadien geboren,
Auch mir hat die Natur
An meiner Wiege Freuden zugeschworen,
Auch ich war in Arkadien geboren,
Doch Thränen gab der kurze Lenz mir nur.

Da steh ich schon auf deiner finstern Brücke

Furchtbare Ewigkeit!

Empfange meinen Vollmachtbrief zum Glücke,
Ich bring ihn unerbrochen Dir zurücke
Ich weisz nichts von Glückseligkeit.

Genieten laat zich slechts het oogenblik. Wie afziet van dat genot voor dien blijft niets anders over als de toekomst, als de hoop dat de tijden zullen vervullen het groote dat wij gewild en begonnen hebben, dien blijft niets over dan het geloof aan de historie. Dat erkent Schiller:

Geniesze wer nicht glauben kann,
Die Lehre ist ewig wie die Welt;
Wer glauben kann, entbehre:
Die Weltgeschichte ist das Weltgericht!

Met welk een eerbied moeten wij opzien tot dien man, wiens tragische bekentenis

[p. 285]

eerst was: ik wilde gelukkig zijn en kon het niet worden! en daarop volgen laat: ik wil niet gelukkig zijn en offer mijn levensgeluk op aan den genius, dien ik dien!

In zijn Don Karlos vinden wij zulk een karakter geteekend; in den Markies Posa treffen wij den held aan die zijn persoonlijk geluk opoffert voor een groot doel. Wij vinden in dit tragedie reeds dadelijk uitgesproken: ‘die schönen Tage von Aranjuez sind nun zu Ende!’ en over den held van het stuk spreekt Schiller zijn oordeel uit door Philip te laten zeggen:

‘Und wem bracht er dies Opfer?

Dem Knaben, meinem Sohn? Nimmermehr.
Ich glaub es nicht; für einem Knaben stirbt
Ein Posa nicht. Der Freundschaft arme Flamme
Füllt eines Posa Herz nicht aus. Das schlug
Der ganzen Menschheit. Seine Neigung war
Die Welt mit allen kommenden Geschlechtern.’

Hiermede hebben wij het hoogtepunt onzer beschouwing nog niet bereikt. De dichter slaat nog eenmaal een blik op de idealen zijner jeugd, op de vergoode natuur in zijn ‘Götter Griechenlands’. Welk een contrast tusschen toen en nu: ‘wie ganz anders, anders war es da, da man deine Tempel noch bekränzte, Venus Amathusia!’

De Grieksche wereld kwam den dichter voor als een phantasiewereld en daaruit ontstond voor hem de groote tegenstelling tusschen phantasie en werkelijkheid, tusschen poëzie en leven. Met dit tweede contrast eindigt het gedicht: ‘Was unsterblich im Gesang soll leben, musz im Leben untergehen!’

Kan nu die tweestrijd in den ziel van dien dichter blijven bestaan? In den waren zin des woords zal hij het beroep van kunstenaar vereenigen met het geloof aan de historie.

Hij zal de kunstenaar zijn, die als voorbeeld voor allen het dichterlijk beroep met het historische vereenigt en handelt naar de woorden die hij den kunstenaars toeroept: ‘der Menschheit Würde ist in Eure Hand gegeben, bewahret sie! sie sinkt mit Euch, mit Euch wird sie sich heben; der Dichtung heilige Magie dient einem weisen Weltenplane, still lenke sie zum Oceane der groszen Harmonie!

Zijn wereldbeschouwing heeft zich verzoend met de historie en met het tegenwoordige, de laatste wanklank die haar nog stoorde heeft zich opgelost. De Goden Griekenlands eindigen met de klacht over de vergane schoonheid: ‘Ja, sie kehrten heim und alles Schöne, alles Hohe nahmen sie mit fort, alle Farben, alle Lebenstöne und uns blieb nur das entseelte Wort!’

Daarentegen beginnen de kunstenaars met een triomf over de levende schoonheid, die begint: ‘Wie schön, o Mensch, mit deinem Palmenzweige stehst du an des Jahrhunderts Neige in edler stolzer Männlichkeit, mit aufgeschlossnem Sinn, mit Geistesfülle, voll milden Ernst 's, in thatenreicher Stille, der reifste Sohn der Zeit!’

In welken tijd ontwikkelde zich die gedachtengang bij Schiller? 't Was een bewogen tijd in de wereldgeschiedenis, in de jaren 1780-90. In dat decennium ontstond in Duitschland de philosophie van Kant en het eindigde met het begin der Fransche revolutie.

Bij Schiller begon het met zijn eerste woorden: ‘mir ekelt vor diesem tintenklecksenden Säculum!’ en aan het einde begint het met: ‘wie schön, o Mensch, met deinem Palmenzweige, stehst du an des Jahrhunderts Neige!’

Geen dichter heeft zich beter doen kennen dan Schiller uit zijn werken. Bizonder in dramatischen vorm sprak hij zich uit. De karakters in zijn drama's geteekend zijn de projecties zijner fantazie. De inhoud nu van een drama is een handeling, die zich verwerkelijkt door karakters; de inhoud van een karakter moet de kern in zich bevatten der handeling, zooals Schiller in Wallenstein zegt: ‘hab ich des Menschen Kern erst untersucht, so weisz ich auch sein Wollen und sein Handeln.’

Zoo beschouwd is Schiller een apostel der beschaving. Zijn opgaaf is de menschheid op te heffen, te veredelen; niet te vluchten als Rousseau om te leven, te genieten van zijn idealen, maar zich daarvan los te maken, de menschheid te dienen. Hoe zou Schiller boekstaven de geschiedenis van dezen tijd? Met Goethe zeggen?

O weh! hinweg! und laszt mir jene Streite
Von Tyrannei und Sklaverei beiseite!
Mich langeweilt's, denn kaum ist's abgethan,
So fangen sie von vorne wieder an;
Und keiner merkt, er ist doch nur geneckt
Von Asmodeus, der dahinter steckt.
Sie streiten sich, so heiszt's, um Freiheitsrechte;
Genau besehn, sind's Knechte gegen Knechte.

(Faust, 2^e deel.)

Schiller zou zich teleurgesteld vinden, hij dacht, hij werkte niet voor zijn land; ‘Alle Menschen werden Brüder’; alom mocht hij hooren weergalmen ‘Het lied van de Klok’, en ‘Seyd umschlungen Millionen, einen Kuss der ganzen Welt.’ In hem zien wij niet de

[p. 286]

door de genade Gods aangestelde heerscher, maar de door de genade Gods aangestelde dienaar der menschheid, die streeft naar het goede, het schoone, het ware.

Wanneer na jaren de geschiedenisboeken nog openliggen, die heldendaden en veldslagen behandelen, zal men ze sluiten met een smartvol-weemoedigen blik op het leven.

Wanneer na jaren de wijze rechter zal zetelen die den echten steen van den onechten weet te onderscheiden, zoo zal hij der menschheid den spiegel voorhouden der wereld-geschiedenis, waarin zich zullen afspiegelen de opvoeders van de menschheid, de zendelingen van den menschelijken vooruitgang, het zout der aarde.

Doch niet enkel één volk, maar elke natie is geroepen om mede te werken tot den opbouw der menschheid. In elk land hebben we apostelen zien verrijzen die uitgingen een evangelie te verkondigen, die mede spraken:

Wendet zur Klarheit
Euch, liebende Flammen!
Die sich verdammen
Heile die Wahrheit;
Dasz sie vom Bösen
Froh sich erlösen,
Um in dem Allverein
Selig zu sein.

(Faust 2^e deel).

Wie een navolger van Schiller zal zijn offere zijn Arcadië op en verwissele het met het tooneel der wereldgeschiedenis waarop zich het noodlot der menschheid afspeelt. En

Säume nicht, dich zu erdreisten,
Wenn die Menge zaudernd schweift;
Alles kann der Edle leisten,
Der versteht und rasch ergreift.

Mogen de machtige woorden dier zendelingen spoedig herhaald worden en zij indachtig zijn:

‘Der Menschheit Würde ist in Eure Hand gelegen’, en zij gedenken die hiervoor hebben te waken en verantwoordelijk zijn:

Die Weltgeschichte ist das Weltgericht.

P. BEL.