De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

[p. 263]

Indische dames uit vroegeren tijd.
door S. Kalff.
(Vervolg en slot van No 16).

‘Als de dogter van den Opperlandvoogd uitrijd volgd haar een Helbardier te paart. En als haar Edelheid of Mejufrouw haar dogter uit de koets treden zullen, springt de Helbardier van zijn paart, gevende dat zoo lang aan een slaaf, en een andere jongen zet ondertusschen een bankje voor 't portier, en de Helbardier houd dat blootshoofds zoolang vast totdat haar Edelheid of Mejufvrouw haar dogter, of andere juffers bij haar Edelheid in de koets zijnde, daar uitgetreden zijn; dat bij 't intreden mede geschied.’

Jacques Specx werd opgevolgd door Hendrik Brouwer, wiens echtgenoote, Cecilia van Dorp, de dochter was van een penningmeester der stad Leiden. Zij overleefde haren man nog twaalf jaren, nadat deze in Chili bij gelegenheid van eene expeditie tegen de Spanjaarden gestorven was. Overigens zijn van haar geene bijzonderheden bekend, zoo min als van Maria Ravevelt, de echtgenoote van Pieter de Carpentier. Dat echter voor eene generaalse de kans niet kwaad stond om zich een fortuintje bijeen te garen, zou men willen opmaken uit het voorbeeld van Maria van Aelst, de vrouw van Antonie van Diemen, van welke men vindt opgeteekend dat zij goederen en kostbaarheden ‘in ongemeen groote menigte’ met zich uit Indië bracht. De voorspraak van eene generaalsvrouw (er was toen in Indië slechts één generaal) was aan sollicitanten naar betrekkingen veel waard, en ofschoon er ook wel landvoogden waren, wier vriendschap voor rijke Chineezen een openbaar geheim was, zoo was het altijd veiliger geschenken te bezorgen bij de vrouw dan bij den man. Lange jaren na v. Diemen was er te Calcutta nog eene landvoogdsvrouw aan te wijzen, die zich gereedelijk liet vinden voor zulk een bedekte bedeeling; de vrouw nl. van den vermaarden gouverneurgeneraal Warren Wastings. Van den laatste verhaalt de geschiedschrijver Macaulay, dat hij bij zijn terugkeer in Engeland geen grooter fortuin meebracht dan hetgeen hij lichtelijk van zijn wettig inkomen had kunnen overhouden. Waarna deze schrijver voortgaat:

‘Van de onomkoopbaarheid zijner vrouw zouden wij niet hetzelfde durven zeggen. Het werd algemeen geloofd dat zij met groote bereidwilligheid geschenken aannam en aldus, buiten medeweten van haren echtgenoot, een privé kapitaal van verscheidene lakhs ropijen had bijeengebracht.’

Derhalve wel 'n paar millioen gulden, want een lakh gold honderdduizend zilveren ropijen.

Van Diemen was te Batavia overleden en had bij testament 40.000 rijksdaalders voor den bouw eener nieuwe kerk gelegateerd. Want hij was een ijverig vriend geweest van ‘de ware gereformeerde religie’. Ook uit een oogpunt van staatkunde; als geloofde hij met den dichter:

‘De godsdienst is een toom om staten te regeeren.’

Zijne weduwe schonk bij haren terugkeer naar 't vaderland aan de Hervormde Gemeente, ten behoeve van de Avondmaalsviering, een fraai tafellaken met servetten en tweehonderd rijksdaalders. Die vrome gift werd haar met woeker vergoed, want heeren bewindhebbers gaven er haar twintigduizend gulden voor terug, uit aanmerking van de diensten door wijlen haar echtgenoot aan de Comp. bewezen. En daar zij reeds een fortuin uit Indië met zich bracht (de nalatenschap van Antonie van Diemen) zoo mangelde het haar in het vaderland niet aan huwelijkscandidaten, ondanks dat zij reeds danig sur le retour, en nu voor de tweede maal weduwe was. Anderhalf jaar na v. Diemen's dood hertrouwde zij met Carel Constant, gewezen directeur in Perzië. Haar eerste man was Bartholomeus Kunst geweest, opperhoofd van het Comp. kantoor op Djambi, zoodat zij haar scheepje achtereenvolgens aan drie indischgasten vertuide.

Mr. Jacob v. Lennep zou op den inval komen om van deze trouwgrage matrone eene tooneelheldin te maken; de eenige onder de indische landvoogdsvrouwen, welke ooit voor zulk eene rol pasklaar werd gemaakt. Maar het moet gezegd worden dat zijn tooneelspel De Stichting van Batavia, waarin Maria van Aelst eene hoofdrol vervulde, geen van zijne beste dramatische scheppingen is. Hij voert haar daarin op onder den naam van Klara (v. Diemen was slechts éénmaal gehuwd, zoodat hier van geen andere vrouw sprake kan zijn) en laat haar op avontuurlijke wijze in mansgewaad naar Indië trekken ten einde er haren echtgenoot te zoeken. Deze is door toedoen van een valschen halfbroeder, soort van melodrama-snoodaard, als matroos geronseld en in bedwelmden toestand over de loopplank van den oostinjevaarder gebracht. Na vrij wat avonturen hervinden man en vrouw elkaar in den kraton van den sultan van

[p. 264]

Bantam, maar in welken toestand! De een als gevangene, de andere als blanke slavin. De verovering van Jakatra door de Nederlanders brengt echter de gewenschte oplossing. Het laatste bedrijf heeft tot achtergrond de in brand gestoken inlandsche hoofdplaats; de zegepraal der Nederlanders beslist tevens over het lot der gescheidenen en hergeeft de trouwe gade aan den beproefden echtgenoot.

Gelijk in v. Haren's treurspel Agon, sultan van Bantam, wordt ook in dit tooneelspel de muze der historie danig op het kleed getrapt. Gebeurtenissen, personen en dagteekeningen raken er als in een knibbelspel door elkaar, en waarschijnlijk zou om deze gefingeerde Klara niemand meer geglimlacht hebben dan Maria van Aelst zelve, ware deze dubbelgangster haar voor oogen getooverd.

Op Antonie van Diemen volgde als gouverneur-generaal Cornelis van der Lijn; op Maria van Aelst als generaalse Levyntje Poleth.

Zij had haren man gehuwd tijdens hij nog opperkoopman was, en deed daarmee naar 't schijnt geenszins eene zoo goede keuze als hare voorgangster. Want v. Diemen was een gematigd en humaan man geweest; over de figuur echter van den Langen Kapitein, gelijk de Chineezen te Batavia hem noemden, valt een onvoordeelig licht bij 't lezen van de remonstrantie, waarin de raad van Indië Salomon Sweers zich over hem beklaagde. Tijdens v.d. Lijn directeur-generaal was kwamen deze twee den gouverneur-generaal (v. Diemen) aan boord met een twistzaak, die men eerder tusschen de bewoners van het Ambachtskwartier dan tusschen leden van den Raad van Indië verwacht zou hebben. En ook ‘de vrouw’ was in die zaak betrokken. De een had den ander een dief gescholden; het schriftelijk betoog vermeldde dat een der partijen ‘over betigtigde leugenen en langgeduurde schemperijen in colère was ontstoken.’ Maar bovendien legde Sweers aan v.d. Lijn ten laste, dat deze ten zijnen (Sweers') huize ‘feitelijke gewelden’ had gepleegd, n.l. zijne vrouw met een rotting de vliegen van den rug had gejaagd. Doch welke aanleiding de dame tot die onzachte aanraking had gegeven wordt niet vermeld.

Van zulk een man was kwalijk te verwachten dat hij een zachtzinnig echtgenoot zou zijn. Zooveel is bekend dat v.d. Lijn gedurig twistte met zijne schoonzuster Dina Poleth, eene dame die verre van onbesproken was, o.a. ter zake van hare galante betrekkingen tot den predikant Anthonie Hilarius. De eerwaarde broederen predikanten van den Bataviaschen kerkeraad maakten dan ook bezwaar om haar tot het H. Avondmaal toe te laten; echter niet wegens deze verdachte relatie, maar wegens haar kijfzucht en onchristelijke hoedanigheden.

Het schijnt dat er destijds een koets van staat bestond, gelijk ook in het vaderland in den tijd der stadhouders, en dat dit attribuut van de landvoogdswaardigheid bij heeren bewindhebbers scheeve oogen maakte. Althans, in de Realia van 1647 komt voor het besluit:

‘Dewijl de Heeren Meesters begeeren dat de Carosse, die tweemalen ter week tot vermaak der Gemalinne van den Gouvern. Generaal en de vrouwen der Heeren Leden gebruykt werd, afgeschaft zal worden, zoo werd besloten die ordre te obtempereren (op te volgen) zoodra de tegenwoordige afgesleten zal zijn’.

Weinig genereus was 't van de heeren in 't vaderland aldus mevrouw de generaalse te dwarsboomen in 't rondrijden en haar de officieele koets, de koets bij uitnemendheid, af te nemen! Alleen dit prerogatief bleef haar voorbehouden dat, wanneer zij uitreed, de leden der regeering welke zij op haren weg ontmoette, hun koets voor de hare moesten laten stilhouden, en wachten totdat zij voorbij was. Dit gebruik werd eerst in 1777 afgeschaft. Het andere, dat niemand een regeeringslid of diens vrouw voorbij mocht rijden, bleef behouden. Zulk vooruitstreven was volgens de Javaansche étikette misdadig, volgens de Hollandsche zeer onbehoorlijk, zoowel te land als te water. Want wanneer een retourvloot de terugreis naar 't vaderland aannam mocht geen der schepen het admiraalschip voorbij stevenen, op een boete van twintig rijksdaalders. Er moest dan maar zeil geminderd worden; en zoo begreep men het aan den wal ook. De koetsier van een Edele Heer had zijne paarden in te houden wanneer hij de koets van de generaalse, kenbaar aan 't escorte, op zij kwam.

Levijntje Poleth keerde met haren echtgenoot in 1650 naar het vaderland terug, te samen met v.d. Lijn's boezemvriend, den directeur-generaal François Caron. Deze was eveneens vergezeld door zijne vrouw Constantia Boudaen, eene Haagsche juffer, welke indertijd te samen met hare zuster Suzanna naar Indië was vertrokken. Zij was met Caron met den handschoen getrouwd:

[p. 265]

hare zuster huwde kort na hare komst in Indië met Frederik Coyet, gouverneur van Formosa, en volgde dezen naar dat afgelegen eiland. Coyet zou tevens de laatste bewindsman der Comp op dien post zijn; onder zijn bestuur werd het ‘Schoone Eiland’ der Portugeezen veroverd door den Chineeschen zeerooverskoning Coxinga. Doch de ellende en de gruwelen van dien strijd, het deerniswaardig lot van de dochters van den predikant Antonius Hambroek en zooveel andere Europeesche vrouwen op Formosa, sedert tot bijzitten en slavinnen der Chineesche veroveraars geworden, zou aan Susanna Boudaen bespaard blijven. Zij kwam nog vóòr het beleg van het fort Zelandia te overlijden. Ook hare zuster Constantia was op het eiland geweest, want Caron was daar, vóór Coyet, gouverneur; bijtijds was zij van dien bedreigden post te Batavia teruggekeerd.

‘Hoe zij er zich op den duur gevoelde’, schrijft prof. Fruin, ‘laat zich denken. Bij een jufvrouw in de residentie opgegroeid en aan de verstrooiingen en genietingen van het stadsleven gewend, konden het verblijf in zulk een uithoek en de omgang met de ongemanierde en zedelooze bedienden der Compagnie niets dan verveling en tegenzin wekken’. Het was voor haar zeker eene opluchting dat zij Indië kon verlaten en te samen met het echtpaar v.d. Lijn de terugreis naar Nederland aanvaarden, waar zij in 1651 aankwam. Na eene afwezigheid van zeven jaren keerde zij in hare vaderstad 's Gravenhage terug, waar zij terstond een omslachtig huishouden kon opzetten, want in die Indische ballingschap waren haar verscheidene kinderen geboren, en aan de middelen om grootscheeps te leven ontbrak het haar niet. Caron was rijk; zijne laatste hooge betrekking van directeur-generaal had hem in staat gesteld groote overwinsten te maken en reeds te voren, in den loop zijner veeljarige Indische loopbaan, had hij den grond tot een aanzienlijk fortuin kunnen leggen. Aan den anderen kant had hij ook een zwaar huishouden: vijf kinderen met Japansch bloed in de aderen als een aandenken aan zijn verblijf op de factory Decima, terwijl het getal spruiten uit zijn tweeden echt welhaast tot zeven vermeerderde.

Echter had hij oude grieven tegen de Comp., en deze tegen hem. Hij had geweigerd zich opnieuw aan haren dienst te verbinden op grond van zijn leeftijd, zijn groot gezin en den tegenzin zijner vrouw tegen een nieuw verblijf in Indië. Maar 't bleek wel dat dit ‘opgeraapte excusen’ waren, toen Colbert, de minister van Lodewijk XIV, eene Fransche Oostindische Compagnie oprichtte, en Caron eene hooge betrekking aanvaardde in den dienst van deze mededingster der Nederlandsche Comp. In 1666 vertrok hij naar de Fransche kolonie op Madagascar.

De heeren bewindhebbers op het Oostindische Huis waren daarover niet weinig verbolgen. De plakaten der Comp. stelden zulk overgaan in dienst eener vreemde mogendheid tot een soort van landverraad, waarop verbeurte van lijf en goederen stond. Hijzelf was toen reeds buiten bereik, doch men trachtte zich te verhalen op zijne achtergelatene bezittingen en de Fransche gezant in den Haag, de markies d'Estrades, moest nog tusschenbeide komen om te bewerken dat het beslag op die goederen werd opgeheven. Het was bij Constantia Boudaen intusschen niet opgekomen om haren echtgenoot naar Madagascar te vergezellen. Zij had aan ééne koloniale periode in haar leven ruimschoots genoeg. Tengevolge van de onderhandelingen tusschen Colbert en haren echtgenoot, en de noodwendigheid voor dezen laatste om zich vooraf op de hoogte te stellen van de Fransche koloniale aangelegenheden, had het gezin zich uit den Haag naar Parijs verplaatst. Daar bleef Caron's echtgenoote nu metterwoon gevestigd, en liet den man en vader trekken. Gewis vond zij Parijs een goeden ruil voor 's Gravenhage, en eene te vermakelijke stad dan dat zij die voor het land der Hovas zou willen verwisselen. Daarbij bond haar de zorg voor een talrijk gezin, waarvan de twee oudste zoons echter den vader gevolgd waren naar Madagascar.

Zij zou den laatste nooit terugzien; het schip, waarmee hij uit de Fransche koloniën naar Frankrijk terugkeerde, leed schipbreuk in de monding van de Taag, waarbij ook Caron het einde van zijn veelbewogen leven vond. Volgens de lezing bij prof. Fruin leidde de stroo-weduwe te Parijs een leventje, dat haar tot model van eene hedendaagsche ‘lustige Wittwe’ geëigend zou hebben. En wel was het verschil groot geweest tusschen het lot van deze twee zusters, indertijd te samen naar Indië vertrokken; de eene als eene vruchtbare moeder en met tijdelijke middelen gezegend veilig in Europa teruggekeerd, de andere na een kort huwelijksleven op een buitenpost der beschaving gestorven.

[p. 266]

Voor de vrouw van den gouverneur-generaal Carel Reyniersz, Françoise de Witt, was het feit Batavia tot woonplaats te hebben minder drukkend dan voor een paar Haagsche juffers gelijk de gezusters Boudaen. Want zijzelve kwam uit eene koloniale omgeving; zij was geboren te Mazulipatnam op de kust van Koromandel, waar haar vader gouverneur was. Zelfs mocht die verandering eene verbetering heeten; Batavia was altijd het hoofdkwartier van Nederland's ‘mogentheyt’ in Azië, en Koromandel telde onder de ‘buitencomptoiren’. Zij was zijn tweede vrouw; zijn eerste heette Judith Bara. Na 't overlijden van haren bejaarden echtgenoot hertrouwde zij met den secretaris van den Raad van Indië, Adriaan Willeborts, wien zij een voorkind uit den eersten echt mee ten huwelijk bracht, waarvan de naam, Reynier Carelsz., bijna als de letterkeer klonk van den naam des vaders, Carel Reyniersz. Trouwens, doop- en familienamen waren destijds een vruchtbaar onderwerp om er variaties op aan te brengen. Hoezeer de vaderlandsche hebbelijkheid om bij alle gelegenheden steeds op namen te zinspelen ook in de kolonie was doorgedrongen; hoezeer de namen-rijmelarij den gebeneficeerde nog tot in zijn graf vervolgde, blijkt mede uit het grafschrift van Françoise's zuster, Margaretha de Witt. Toen deze als de echtgenoote van Cornelis Quaelberg kwam te overlijden, spitste de gelegenheidsdichter er zijn vernuft op beider naam in sylben te breken, en die brokstukken te verwerken in de regels:

De Witte peerl verliet haar Berg, en dook hier onder.
Dees Quael die trof Cornelis ziel gelijk een donder.

Dominee Valentijn zelf, de verzenflikker van zooveel ‘eerdichten’ op gouverneurs-generaal, had den maker van dit ‘brave grafschrift’ niet kunnen overtreffen - in smakeloosheid.

Dat praal bij de begrafenis eener generaalse weinig onderdeed voor de staatsie bij de uitvaart eens landvoogds, leert het Daghregister van het Kasteel Batavia. Het geeft een vrij omstandig relaas van de plechtigheden bij de ter aarde bestelling van de eerste vrouw van den gouverneur-generaal Joan Maetsuyker, Haasje Berkmans genaamd. Zij stierf te Batavìa als eene vrouw van 54 jaar, welke gebeurtenis men in het officieele register aldus vindt aangeteekend:

‘Den 3 Juny voordemiddag, omtrent de klocke elf uren, is de gemalinne van zyn Ed. de heer Gouverneur-Generaal Joan Maetsuyker naer een langdurige zieckte in den Heere ontslapen, zynde 54 jaeren oudt ende over de 28 jaeren met zyn Ed. getrout geweest. Een deugtsame, goedaerdige en godsaalige matroone, wiens verlies bij veelen betreurt en beklaegt werdt.’

Het lijk werd den volgenden dag in de Hollandsche Kerk begraven, namiddags ten 5 ure. Alle klokken van de stad en het Kasteel beierden en klepelden reeds van 9 ure des morgens. De lijkstaatsie formeerde zich op het Kasteelsplein, in dezer voege dat eene kompagnie soldaten den stoet opende, de musketten omgekeerd, de pieken slepende. Een Comp. dienaar met den rang van tweede koopman, gehuld in langen rouwmantel en met een lamfer aan den hoed, droeg het wapen van de overledene, en werd gevolgd door een trompetter van zijn Edelheid; rouwband om den hoed, rouwsjerp over de livrei, trompet met krip omwoeld. Daarop vertoonde zich, het ‘waerde lyck.’ De kist werd door twintig personen gedragen, nl. door ambtenaren met den rang van koopman, kapiteins van het leger en schippers van de vloot, terwijl vier personen van rang de slippen van het lijkkleed droegen. Terstond achter de kist zag men Joan Maetsuyker met eenige familieleden, dan de leden van den Raad van Indië, de secretaris van de Hooge Regeering, directeur-generaal, ontvanger-generaal en meerdere waardigheidsbekleeders. Zij werden gevolgd door de verschillende ambtelijke colleges, nl. de raad van justitie, de bank van schepenen, de weesmeesters, heemraden, commissarissen van huwelijksche zaken, predikanten, diakenen, enz. Eindelijk alle notabelen, zoowel uit de ambtelijke en militaire hiërarchie als uit de burgerij, ‘maekende een langen sleep.’

De weg werd genomen door de Princestraat en langs de vermaarde Tijgersgracht, die voor het oude Batavia uitmaakte hetgeen de Keizersgracht voor het oude Amsterdam was. Ten slotte kwam men aan de kerk, ‘alwaer het lichaem eyndelyck in de grafstede geleyd is, om daerin te rusten tot de dag onser salige opstandinge ende wanneer wy allen voor den rechterstoel onses Saligmakers Jezu Christi sullen geopenbaert worden.’

De soldaten waren inmiddels vooruit gemarcheerd en losten op het kerkhof buiten de kerk drie charges uit hunne musketten; een toon die aanstonds voortgezet werd door

[p. 267]

de zwaardere stem van het kanon. Er vielen 59 schoten, zoo van de bolwerken van het Kasteel als van de schepen ter reede, terwijl in de kerk het lijk ter aarde werd besteld en de predikant de lijkrede hield. Vervolgens keerde de stoet huiswaarts en ontbond zich vóór de generaalswoning. Sedert liet Maetsuyker voor de overledene eene graftombe oprichten in de Kasteelskerk, en het stoffelijk overschot ook derwaarts overbrengen.

Voor de familie in Holland (Haasje Berkmans was geboortig uit Amsterdam) was het misschien eene genoegdoening te vernemen, dat de overledene met zulke honneurs begraven was; waarschijnlijk zouden zij haar toch liever in hun midden teruggezien hebben, als rijke (en kinderlooze) tante uit de Oost. Doch bij Maetsuyker's overlijden in 1678 kwam toch een deel van de nalatenschap, die volgens den kroniekschrijver Valentijn ‘veele tonnen gouds’ bedroeg, bij de familie van de eerste vrouw terecht, daar ook Maetsuyker's tweede huwelijk (met Elizabeth Abbema) kinderloos was gebleven. Zoodat men hier ten slotte het oude rijmpje van toepassing mocht achten:

Sterven is een leelijk woord,
Derven ook geen mensch bekoort,
Kerven is een aaklig vak,
Zwerven baart slechts ongemak,
Scherven daaraan heeft men niets,
Erven - dat 's een heerlijk iets!